Page 1
1 करण १
१
आंतररा ीय यापाराची ओळख / तावना
घटक रचना :
१.१ तावना
१.२ उि े
१.३ आंतररा ीय यापार हणज े काय ?
१.४ आंतररा ीय यापाराची व ैिश य े
१.५ आंतररा ीय यापाराच े फायद े आिण तोट े
१.६ रकाड या ंचा आ ंतररा ीय यापा राचा िस ा ंत
१.७ हे र ओहलीन या ंचा आ ंतररा ीय यापाराचा िस ा ंत
१.८ सारांश
१.९
१.१ तावना
कोण याही द ेशा या आिथ क िवकासात या द ेशा या आ ंतररा ीय यापाराची भ ूिमका ही
अ यंत मह वाची मानली जात े. कारण ज े हा आ ंतररा ीय यापा रा या मा यमात ून आपली
िनया त ही मोठया माणावर वाढत े ते हा द ेशाला मोठया माणावर परक य चलन िमळत े
आिण प रणामी आपला यापारश ेष हा अन ुकूल बनतो . तसेच आयाती या मा यमात ून गरीब
व िवकसनशील द ेशांना िवकिसत द ेशातील आध ुिनक त ं ान आिण य ं ांची मोठया
माणा वर आयात करता य ेते आिण या द ेशां या आिथ क िवकासाला हातभार लागतो .
आधुिनक काळात तर य ेक देशा या बाबतीत आ ंतररा ीय यापाराची भ ूिमका ही अ य ंत
मह वाची आह े.
१.२ उि े
आंतररा ीय यापार ही स ंक पना समजाव ून घेणे
आंतररा ीय यापाराची व ैिश य े समजाव ून घेणे.
आंतररा ीय यापाराच े फायद े व तोट े जाणून घेणे
रकोड या ं या आ ंतररा ीय यापार िस ा ंताचा अ यास करण े. munotes.in
Page 2
आंतररा ीय अथ शा
2 १.३ आंतररा ीय यापार हणज े काय ?
जे हा दोन िक ंवा दोनप े ा जा त द ेशांम ये यापार चालतो त े हा या यापाराला
आंतररा ीय यापार अस े हणतात . १७५० ते १८५० या काळात ाम ु यान े इं लंडम य े
थम औ ोिगक ा ंती मोठया माणावर झाली आिण या औ ोिगक ा ंतीमुळे इं लंडम य े
िविवध व त ूंचे उ पादन ह े मोठया माणावर वाढल े. हे सव उ पादन खपण े गरज ेचे होते
आिण ित थूनच ख या अथा ने आंतररा ीय यापाराला स ु वात झाली . पण ख या अथा ने
२० या शतकात स ंपूण जगभर आ ंतररा ीय यापाराचा सार झाला .
१.४ आंतररा ीय यापाराची व ैिश य े
अ) एक वत ं िवषय :-
आंतररा ी य यापार हा आज एक वत ं िवषय ह णून अि त वात आला आह े. याम य े
आयात व िनया त यांचा अ यास क ेला जातो .
ब) आंतररा ीय यापार िस ा ंतांचा अ यास :-
आंतररा ीय यापार या िवषयाम य े िविवध अथ त ां या आिथ क िवकास िस ा ंतांचा
अ यास क ेला जातो .
क) यापारिवषयक स ंबंधांचा अ यास :-
आंतररा ीय यापार या िवषयाम य े एका द ेशाचे दुस या द ेशांशी असणा या यापारिवषयक
संबंधांचा अ यास करावा लागतो .
ड) िवदेशी चलन बाजाराचा अ यास :-
आंतररा ीय यापार या िवषयाम य े िवदेशी िविनमय बाजाराचा अ यास क ेला जातो .
कारण आ ंतररा ीय यापारात िवदेशी िविनमय बाजाराची भ ूिमका ही अ य ंत मह वाची
आहे.
इ) यापार अट चा अ यास :-
आंतररा ीय यापार या िवषयाम य े यापार अट चा अ यास करावा लागतो तस ेच या
यापार अट चा द ेशा या अथ यव थ ेवर काय प रणाम होतो याचाही अ यास क ेला जातो .
ई) यापारतो लाचा अ यास क ेला जातो :-
या िवषयाम य े आंतररा ीय यापारात ून जे दे याघे याचे यवहार िनमा ण होतात या ंचा
अ यास क ेला जातो .
munotes.in
Page 3
आंतररा ीय यापाराची ओळख / तावना
3 उ) आंतररा ीय िव ीय स ं थां या काया चा अ यास :-
आंतररा ीय यापार या िवषयाम य े जागितक तरावर चालणा या आया त - िनया त
यापाराला मदत करणा या जागितक ब ँक, आंतररा ीय नाण ेिनधी, जागितक यापार
संघटना इ . िव ीय स ं थांचा अ यास क ेला जातो .
१.५ आंतरा ीय यापाराच े फायद े / गरज / मह व
आंतररा ीय यापार हा दोन िक ंवा दोनप े ा जा त द ेशांम ये चालतो . या यापारात
आयात आिण िनया त यांचा समाव ेश होतो . सव साधारणपण े आंतररा ीय यापाराच े पुढील
फायद े आहेत.
१) दुग म भागात ून दुल ि त मालाची िनया त :-
आंतररा ीय यापाराचा एक मह वाचा फायदा हणज े गरीब आिण िवकसनशील द ेशांना
यां या द ुग म भागात ून दुल ि त मालाची िनया त ही ीम ंत देशांना केली जात े.
२) देशातील आयातीच े देणे भागिव यासाठी :-
गरीब आिण िवकसनशील द ेश हे ीमंत देशांकडून आध ुिनक त ं ानाची आयात करतात
आिण या बद यात गरीब द ेश ीम ंत देशांना ाथिमक व त ूची िनया त क न आयातीच े
देणे भागिवतात .
३) देशांतग त मालास जागितक बाजारप ेठ उपल ध क न द ेणे :-
गरीब आिण िवकसनशील द ेश आ ंतररा ीय यापाराम ुळे य ांचा माल जागितक तरावर
िनया त करतात व या ं या मालाला जागितक बाजारप ेठ उपल ध होत े.
४) देशाचा सा ं कृितक िवकास :-
दोन द ेशांम ये जे हा आ ंतररा ीय यापार होतो त े हा सव देशांचा सा ं कृितक िवकास
होतो. या देशात आ ंतररा ीय यापाराबरोबरच सा ं कृितक स ंबंध, सहकाय आिण म ै ीचे
संबंध िनमा ण होतात . तसेच देशादेशांम ये सां कृितक बाब च े आदान दान होत े.
५) देशातील म ेदारी न होते :-
म ेदारीत म ेदार हा या या व त ूची जादा िक ंमत आका न ाहका ंची िपळवण ूक करतो
तसेच तो प ुरवठ्यावर िनय ं ण ठ ेवतो. हे सव टाळ यासाठी सरकार परद ेशातून व त ूंची
आयात क न या म ेदारीवर आळा घालत े आिण ाहका ंचा फायदा होतो .
६) मिवभागणी आिण उ पा दन त ं ात स ुधारणा :-
आंतररा ीय यापाराम ुळे िनया त वाढिव यासाठी उ पादन े ात मिवभागणी या त वाचा
अवल ंब केला जातो . तसेच िनया त के या जाणा या व त ूंचा दजा सुधार यासाठी मोठया
माणात उ पादन त ं ात स ुधारणा क ेली जात े. munotes.in
Page 4
आंतररा ीय अथ शा
4 ७) आंतररा ी य सम वय थािपत कर यासाठी :-
देशादेशात िनमा ण होणा या आ ंतररा ीय यापाराम ुळे िविवध द ेशात थािपत होतो .
८) यापारात ग ुणा मक बदल क ेला जातो :-
आयात िनया त यापारात आपली िनया त वाढिव यासाठी य ेक देश हा य नशील असतो
आिण ही िनया त वाढिव यासाठी आप या उ पािदत व त ूची गुणव ा वाढिव याचा य ेक
देश य न करीत असतो .
९) संकटकाळी मदत :-
आंतररा ीय यापारात सहभागी असणार े देश काला ंतराने एकम ेकांचे घिन िम बनतात .
आिण या म ै ीचा फायदा हा महाप ूर, दु काळ , भूकंप, च वादळ अ शा संकटकाळी होतो .
१०) देशा या आिथ क क याणात वाढ :-
आंतररा ीय यापाराम ुळे देशाला मोठया माणावर िवद ेशी चलन ा होत े. प रणामी
देशा या रा ीय उ प नात वाढ होऊन आिथ क क याणात वाढ होत े.
११) व तूंचे िविनमय म ू य वाढत े :-
आंतररा ीय या पारात द ेशातील िविवध ग ुणव ा ा व त ू िव साठी उपल ध होतात .
अशा व त ूंची जर परद ेशातून मागणी वाढ यास या व त ूंचे िविनमय म ू य वाढत े.
१२) देशां या वा तव स ंप ीत वाढ :-
आंतररा ीय यापारा या मा यमात ून जर द ेशाची िनया त वाढली तर द ेशाला मोठया
माणावर परक य चलन िमळत े आिण द ेशा या वा तव स ंप ीत वाढ होत े.
१३) एकूण उ पादनात वाढ :-
आंतररा ीय यापाराम ुळे आंतररा ीय बाजारात मोठया माणावर व त ू उपल ध होतात .
प रणामी एक ूणच जगाम य े एकूण उ पादनात वाढ होत े.
अशा कार े आंतरा ीय या पाराच े वरील सव फायद े आह ेत. यामुळे आंतररा ीय
यापाराम ुळे एक कार े देशा या आिथ क िवकासाला मोलाची मदत होत े.
आंतररा ीय यापाराच े तोटे
आंतररा ीय यापाराच े जसे काही फायद े आहेत तस े तोटेही आह ेत. असे काही तोट े पुढील
माण े आहेत.
munotes.in
Page 5
आंतररा ीय यापाराची ओळख / तावना
5 १) आिथ क परावल ंबन :-
आंतररा ीय यापारात िवश ेषतः गरीब आिण िवकसनशील द ेश हे िवकिसत द ेशांकडून
िविवध व त ूंची मोठया माणावर आयात करतात . प रणामी या ंचे आयात म ू य वाढत े.
आिण या बद यात फ ाथिमक व त ूंची िनया त करतात याम ुळे मू य कमी होत े.
२) महाम ंदीची भीती :-
जर एखा ा द ेशाची आयात सात यान े वाढत ग ेली तर या द ेशाचे आिथ क परावल ंबन ह े
वाढत जात े. १९९२ या जागितक महाम ंदीमुळे अम े रकेतील उ पादीत व त ूं या
िकमतपातळीत झाल े या हासाचा प रणाम हा अम े रकेवर अवल ंबून असल े या इतर
देशांना भोगावा लागला . यामुळे इतर द ेशांचेही नुकसान झाल े.
३) धोकादायक आिण अपायकारक व त ूंची आयात व िनया त :-
ब याच व ेळा िवकिसत द ेश अिवकिसत द ेशांना वेगवेग या चोरटया मागा ने धोकादायक
आिण अपायकारक व त ू पाठिवतात . उदा. आर. डी. ए स., ए.के. ४७, चोरटे सोने, अंमली
पदाथ इ. ची आयात केली जात े. यामुळे देशाला व द ेशातील शा ंततेला बाधा िनमा ण होत े.
४) नैसिग क संप ीचा अप यय :-
आंतररा ीय यापार वाढला तर द ेशात िविवध व त ूंचे उ पादन मोठया माणावर उ पादन
केले जाते. प रणामी द ेशातील साधनस ंप ीचा मोठया माणावर अप यय हो याची श यता
असत े.
५) देशांतग त उ ोगा ंचा हास :-
आंतररा ीय यापारात गरीब द ेश हे िवकिसत द ेशांकडून मोठया माणावर िविवध व त ूंची
आयात करतात . िवकिसत द ेशातील व त ू या उ क ृ दजा या आिण कमी िकमतीत िमळत
अस यान े गरीब द ेशातील लोक या व त ूंची मागणी करता त. आिण याम ुळे देशातील
उ ोगा ंचा हास होतो .
६) पधा आिण व ैमन य यात वाढ होत े :-
कधी - कधी आ ंतररा ीय यापाराम ुळे पधा व वैमन य याम य े वाढ होत े. उदा. भारताचा
रिशयासोबत दीघ मुदतीचा करार झा याबरोबर अम े रकेने पािक तानला आिथ क आिण
श ा िवषयक मदत द ेणे सु केले.
७) देशाचा एका ंगी िवकास :-
या व त ूंची मोठया माणात िनया त होत े या उ ोगा या िवकासासाठी य न क ेला जातो .
आिण या व त ूंची िनया त कमी होत े अशा उ ोगा ंचा िवकास होत नाही .
munotes.in
Page 6
आंतररा ीय अथ शा
6 ८) िवदेशी व त ू वापर याची श यता :-
सतत या आ यातीम ुळे देशातील लोका ंना िवद ेशी व त ू वापर याची सवय लाग याची
श यता असत े. प रणामी सात यान े आयात वाढ ून यवहार तोल िबघड याची श यता
असत े.
९) देशासाठी पधा वृ ी मारक असत े :-
आंतररा ीय यापारातील पधा ही कधी - कधी द ेशिहतासाठी मारक ठरत े. कारण क धी -
कधी ही पधा गळेकापू व प धारण करत े. आिण याम ुळे गरीब द ेशांचे नुकसान होत े.
१०) रा ीय स ुर ा धो यात य ेते :-
आंतररा ीय यापाराम ुळे िवद ेशात क ंप यांनी स ंर णिवषयक व त ूंचे उ पादन स ु
के यास द ेशाची रा ीय स ुर ा धो यात य ेऊ शकत े.
अशा कार े आंतररा ीय यापाराच े वरील सव तोटे अस याच े आप याला िदस ून येते.
१.६ रकाड या ंचा आ ंतररा ीय यापाराचा िस ा ंत
रकोड या ंनी मांडलेला आ ंतररा ीय यापाराचा िस ा ंत हा त ुलना मक खच लाभ िस ा ंत
हणून ओळखला जातो . जर एखा ा द ेशात दोन व त ू या द ुस या द ेशातील याच
कार या दोन व त ूं या उ पादन खचा पे ा कमीतकमी उ पादन खचा त तयार होत
असतील तर या दोन देशात आ ंतररा ीय यापार होईल का ? असा ज े हा िनमा ण
झाला त े हा त े हा याला उ र द े यासाठी रकाड या ंनी हा िस ा ंत मांडला . यासाठी
यांनी पुढील उदाहरण घ ेतले.
उदाहरणाथ , समजा रकाड या ं या मत े पोत ु गाल या द ेशाला म आिण कापड
िनिम तीसाठी इ ं लंडपे ा कमी खच येतो तर इ ं लंडला या दो हीही व त ूं या उ पादनासाठी
पोतु गालप े ा जा त खच येतो तर अशा ि थतीत या दोन द ेशांम ये यापार होणार का ?
तसेच यापार दो ही द ेशांना फायद ेशीर होईल का ? याचे िव ेषण प ुढील उदाहरण द ेऊन
प करता य ेईल.
देश - म उ पादन खच कापड उ पादन खच
पोतु गाल - ८० म तास ९० म तास
इं लंड - १२० म तास १०० म तास
रकाड न े िदले या वरील उदाहरणाव न अस े िदसत े क , पोतु गाल या द ेशाला म आिण
कापड या दो ही व त ूं या उ पादनासाठी इ ं लंडपे ा कमी खच येतो. यामुळे अशा
ि थतीत या दोन द ेशात आ ंतररा ीय यापार होणार का ? याचे प ीकरण प ुढील माण े
देता येईल . munotes.in
Page 7
आंतररा ीय यापाराची ओळख / तावना
7 यासाठी थम आपण दो ही द ेशातील म आिण कापड या दो ही व त ूं या द ेशांतग त
िविनमय दर पाह . पोतु गालम य े १ प रणाम म िनिम तीसाठी ८० म तास लागतात तर १
प रणाम कापड िनिम तीसाठी ९० म तास लागतात . हणून पोत ु गालम य े १ प रणाम
म ा या मोबद यात ८०÷ ९० = ०.८९ प रमाण इतक े कापड िमळ ेल. तर एक प रमाण
कापडा या मोबद यात ९० ÷ ८० = १.१२ प रमाण म िम ळेल.
तर इं लंडम य े १ प रमाण म िनिम तीसाठी १२० म तास खच येतो. यामुळे इं लंडम य े
१ प रमाण कापडा या मोबद यात १०० ÷ १२०= ०.८३ प रमाण म िमळ ेल. तर १
प रमाण म ा या मोबद यात इ ं लंडम य े १२० ÷ १०० = १.२० प रमाण कापड िमळ ेल.
समजा पोत ु गालन े म िनिम तीत व इ ं लंडने कापड िनिम तीत िवश ेषीकरण क े यास
पोतु गालला १ प रमाण म ा या मोबद यात इ ं लंडकडून १.२० प रमाण कापड िमळणार
आहे पण पोत ु गालम य े हे माण फ ०.८९ प रमाण कापड इतक ेच आह े. यामुळे
पोतु गालन े कापड उ पादना या फ ंदात न पडता इं लंडकडून कापड आयात कराव े. तसेच
इं लंडम य े १ प रमाण कापडा या मोबद यात ०.८९ प रमाण म िमळत े तर
पोतु गालम य े हेच म १.१२ प रमाण िमळत े. यामुळे इं लंडने म ाच े उ पादन न करता
हेच म पोत ु गालकड ून आयात कराव े आिण आ ंतररा ीय यापार स ु करावा .
आकृती १.१
वरील आक ृतीत OX अ ावर म प रमाणाच े मोजमाप दश िवले आहे तर OY अ ावर
कापड प रमाणाच े मोजमाप कर यात आल े आहे. PB. या रेषेने इं लंडमधील िविनमय दर
दश िव यात आला आह े. तर DB या रेषेने इं लंडमधील िविनमय दर दश िव यात आला
आहे. तर KB या रेषेने आंतररा ीय िविनमय दर दश िव यात आला आह े.
िटका:-
१) या िस ा ंतात रकाड न े केवळ माचा िवचार क ेला आह े. इतर उ पादन घटका ंचा
िवचार क ेला नाही .
२) दोन द ेश आिण व त ू एवढाच िवचार क ेला आह े. munotes.in
Page 8
आंतररा ीय अथ शा
8 ३) हा िस ा ंत मांडताना अथ यव थ ेत पूण रोजगार असतो अस े गृहीत धरल े आहे. पण
य ात अथ यव थ ेचे संतुलन ह े अपूण रोजगार पातळीला असत े.
४) रकाड न े आपला िस ा ंत मांडताना वाहत ूक खचा चा िवचार क ेला नाही .
असे असल े तरी आ ंतररा ीय यापारा या स ंबंधात अडम ि मथ या प ुढे एक पाऊल प ुढे
जाऊन रकाड न े आपला िस ा ंत मांडला आ हे. रकाड न ंतर या - या अथ त ांनी
आंतररा ीय यापाराचा िस ा ंत मा ंडला या सवा नी रकाड या िस ा ंताचा आधार
घेतला आह े.
१.७ हे र ओहलीन या ंचा आ ंतररा ीय यापार िस ा ंत
हे र ओहलीन या ंनी आ ंतररा ीय यापाराच े िव ेषण कर या साठी सामा य स ंतुलन
िस ांताचा वापर क ेला आह े व या ंचे असे हणण े आह े क , अंतग त यापार िस ा ंतच
आंतररा ीय यापारास लाग ू करता य ेतो.
िस ांताची ग ृिहते
१) सदर िव ेषणात क ेवळ दोन द ेशांचाच िवचार क ेला आह े.
२) या देशांम ये उ पादन घटक गितशील नसतात .
३) हे उ पादन घटक एकिजनसी अस ून िनरिनरा या द ेशात सारख े असतात .
४) या उ पादन घटका ं या सहा यान े हे देश वेगवेग या व त ूंचे उ पादन करतात .
५) कोण याही द ेशात व त ूचे उ पादन फलन समान असत े.
ओहलीनचा िस ा ंत पुढील माण े आहे.
'अ' आिण 'ब' देशात िभ न - िभ न उ पादन घटका ंची उपल धता आह े. यामुळे मुलभूत
उ पादन घटका ं या िक ंमतीही दोन द ेशात िभ न - िभ न आह ेत. 'अ' देशात भ ूमीचा प ुरवठा
िवपुल अस यान े ती बरीच व त आह े. तर म हा घटक द ुिम ळ अस यान े तो बराच महाग
आहे. याउलट 'ब' देशात भ ूमी हा घटक द ुिम ळ अस यान े तो महाग आ हे. तर म हा घटक
िवपुल अस यान े तो बराच व त आह े.
पुढील को कात 'अ' आिण 'ब' देशातील व ेगवेग या उ पादन घटका ंचा खच दश िव यात
आला आह े.
उ पादन घटक 'अ' देश 'ब' देश
भूमी १०/ पये १००/ पये
म १००/ पये १००/ पये
भांडवल ५०/ पये ५२ / पये munotes.in
Page 9
आंतररा ीय यापाराची ओळख / तावना
9 तसेच 'अ' आिण 'ब' हे दो ही द ेश दूध आिण कापडाच े उ पादन करतात . या दो ही द ेशांना
या दो ही व त ूं या उ पादनासाठी लागणार े उ पादन घटक प ुढील माण े आहेत.
उ पािदत व त ू भूमी म भांडवल
१०० िलटर द ूध उ पादन खच १० मा ा ०१ मा ा ०१ मा ा
१०० मीटर कापड उ पादन खच ०१ मा ा १० मा ा ०२ मा ा
वरील दो ही को काव न काही नवीन को क े पुढी माण े तयार करता य ेतील िक , याम य े
‘अ’ देशातील १०० िलटर द ुशाचा उ पादन खच आिण ‘ब’ देशातील १०० िलटर द ुशाचा
उ पादन खच तसेच ‘अ’ देशातील १०० मीटर कापडाचा उ पादन खच आिण ‘ब’ देशातील
१०० मीटर कापडाचा उ पादन खच पुढील माण े आहे.
‘अ’ देशातील १०० िलटर द ुशाचा उ पादन खच
उ पादन घटक लागणार े उ पादन
घटक घटकाची ितनग
िकंमत घटका ंवर होणारा
खच पय े
भूमी १० नग १० १० x १० = १००
म १ नग १०० १० x १० = १००
भांडवल ०१ नग ५० ०१ x ५० = ५०
हणज ेच एकूण उ पादन खच = २५०/ पये
वरील उदाहरणाव न आपण आता ‘अ’ देशातील १०० िलटर द ुधाचा उ पादन खच =
१०० + १०० +५० = २५०/ पये इतका अस ेल. तसेच ‘अ’ देशात एक िलटर द ुधाचा
उ पादन खच २५०/१००=२.५० पये इतका अस ेल. यानंतर आपण ‘ब’ देशातील १००
िलटर द ुधाचा उ पादन खच पाह या .
उ पादन घटक लागणार े उ पादन
घटक घटकाची ितनग
िकंमत पय े घटका ंवर होणारा
खच पय े
भूमी १० नग १००/ १००० / पये
म ०१ नग १०/ १०/ पये
भांडवल ०१ नग ५२/ ५२/ पये
एकूण उ पादन खच = १०६२ / पये
आप या वरील उदाहरणाव न ‘ब’ देशाचा १०० िलटर द ुधाचा एक ूण उ पादना खच हा
१०६२ / पये इतका अस ेल आिण एक िलटर द ुधाचा उ पादन खच हा
१०६२ /१००=१०.६२ पये इतका अस ेल. munotes.in
Page 10
आंतररा ीय अथ शा
10 याव न एक गो ल ात य ेते व ती हणज े ‘अ’ देशात द ुधाचे उ पादन कर यासाठी लागणार े
उ पाद ना घटक ह े कमीत कमी खचा त उपल ध होत अस यान े ‘अ’ देशातील द ूध उ पादन
हे फायद ेशीर आह े. याउलट ‘ब’ देशात द ूध उ पादनासाठी लागणा या उ पादन घटका ंचा
खच जा त आह े.
यानंतर आपण ‘अ’ आिण ‘ब’ या दो ही द ेशातील १०० मीटर कापडाचा उ पादन खच पाह .
पिह या ंदा आपण ‘अ’ देशातील १०० मीटर कापडा या उ पादनासाठी य ेणारा खच पाह या .
उ पादन घटक लागणार े उ पादन
घटक घटकाची ितनग
िकंमत पय े घटका ंवर होणारा
खच पय े
भूमी ०१ मा ा १०/ पये १०/ पये
म १० मा ा १००/ पये १००० / पये
भांडवल ०२ मा ा ५०/ पये १००/ पये
एकूण उ पादन खच पय े = १११० / पये
आप या वरील उदाहरणात ‘अ’ देशात १०० मीटर कापडाचा एक ूण उ पादन खच हा
१११० / पये इतका अस ेल तर ितिमटर कापडाचा उ पादन खच हा
१११० /१००=११.१०/ पये इतका अस ेल.
आता आपण ‘ब’ देशातील १०० मीटर कापडाचा उ पादन खच पाह .
उ पादन घटक लागणार े उ पादन
घटक घटकाची ितनग
िकंमत पय े घटका ंवर होणारा
खच पय े
भूमी ०१ मा ा १००/ पये १००/ पये
म १० मा ा १०/ पये १००/ पये
भांडवल ०२ मा ा ५२/ पये १०४/ पये
एकूण उ पादन खच =३०४/ पये
यामुळे ‘ब’ देशात एक मीटर कापडाचा उ पादन खच ३०४/१००=३.४ पये इतका
असेल.
याव न ओहलीन हणतो िक , देशात द ुधाचा उ पादन खच कमी आह े तर ‘ब’ देशात
दुधाचा उ पादन खच जा त आह े. याउलट ‘ब’ देशात कापडाचा उ पादन खच कमी आह े
तर ‘अ’ देशात कापडाचा उ पादन खच जा त आह े.
यामुळे ‘अ’ देशाने ‘ब’ देशातून कापड आयात कराव े आिण ‘ब’ देशाने ‘अ’ देशातून दूध
आयात कराव े आिण अशा कार े दो ही द ेशांनी आ ंतररा ीय यापारात सहभागी हाव े असे
ओहलीन या ंनी सा ंिगतल े आहे. munotes.in
Page 11
आंतररा ीय यापाराची ओळख / तावना
11 १.८ सारांश
दोन िक ंवा दोनप े ा जा त द ेशांम ये चालणा या यापारा स आ ंतररा ीय यापार अस े
हणतात . आंतरररा ीय यापाराम ुळे देशा या आिथ क िवकासाला मोठया माणात
चालना िमळत े. िवशेषत: जे गरीब आिण िवकसनशील द ेश आह ेत ते यां या द ेशातून
ाथिमक व त ूंची िनया त िवकिसत द ेशांना करतात आिण या बद यात िवकिसत
देशांकडून आध ुिनक य ं साम ु ी आिण आध ुिनक त ं ानाची आयात मोठया माणावर
करतात . याचा एकि त प रणाम होऊन िवकसनशील द ेशांना अथा त औ ोिगक िवकासाची
संधी उपल ध होत े.
आंतरररा ीय यापार का ? आिण कसा स ु होतो या स ंदभा त अन ेक अथ त ांनी अन ेक
िस ांत मांडले. रकाड या ंनी आ ंतररा ीय यापाराचा त ुलना मक खच लाभ िस ा ंत
मांडला तर ओहलीन या ंनी घटक िवप ुलता हा िस ा ंत मांडला.
िवशेषत: भारतान े नवीन आिथ क धोरण वीकार यान ंतर आपला आ ंतररा ीय यापार
वाढिव यासाठी िवश ेष य न क ेले आहेत.
१.९
१) आंतररा ीय यापार हणज े काय त े सांगून या ंची वैिश य े प करा .
२) आंतररा ीय यापाराच े फायद े व तोट े िवषद करा .
३) आंतररा ीय यापाराचा रकाड या ंचा िस ा ंत प करा .
४) आंतररा ीय यापाराचा ह े र ओहलीन या ंचा िस ा ंत प करा.
munotes.in
Page 12
12 २
यापारशत िक ंवा यापारअटी
घटक रचना
२.१ उि े
२.२ तावना
२.३ यापारशत हणज े काय ?
२.४ यापारशत च े कार
२.५ यापरशत या मया दा
२.६ यापरशत वर प रणाम करणार े घटक
२.७ दान व हणज े काय ?
२.८ अ यो य मागणी व ह णजे काय ?
२.९ सारांश
२.१०
२.१ उि े
यापरशत ही स ंक पना समजाव ून घेणे
यापारशत च े कार समजाव ून घेणे
यापारशत या मया दा समजाव ून घेणे
आंतररा ीय यापाराच े फायद े ठरिवणार े घटक जाण ून घेणे
दान व ाची स ंक पना समजाव ून घेणे
अ यो य मागणी व ाची स ंक पना समजाव ून घेणे
२.२ तावना :-
२१ या शतकात हणज े साधारणपण े जगातील बह स ं य द ेशांनी ज हा जागितक करणाची
संक पना ि वकारली त हापास ून आंतररा ीय यापारात मोठ ्या माणावर वाढ झाली .
तसेच भौगोिलक िवश ेषीकरण आिण त ुलना मक खचा या फाय ा ंमुळे अनेक देशांना या munotes.in
Page 13
यापारशत िक ंवा यापारअटी
13 आंतररा ीय यापारात ून मोठ ्या माणावर फायद ेही िमळाल े आह ेत. आिण ह े फायद े
समजाव ून घे यासाठी आप याला यापारशत ही स ंक पना जाण ून घेणे गरज ेचे आह े.
यामुळेच आपण सदर करणात यापारशत , ितचे कार आिण मया दा या ंचा अ यास
करणार आहोत .
२.३ यापारशत हणज े काय:-
आंतररा ीय यापारात या म ू यावर व त ूंची देवाणघ ेवाण होत े याला ' आंतररा ीय
िविनमय ग ुणो र ' िकंवा यापारअटी अस े हणतात . अथा त हे मू य द ेशात िनधा रत
होणा या बाजार मू यापे ा िभ न असत े. उदा . जर जम नीला इ ं लंडला ५००० मीटर
यूट कापड पाठव ून याबद यात इ ं लंड जम नीला १०००० मीटर लोकरी कापड पाठिवत
असेल तर यापार अट ही ५००० मीटर : १०००० मीटर हणज ेच १ : २ ( एकास दोन )
अशी होईल . कोण याही द ेशा या व त ूचे आयात म ू य आिण िनया त मू य या ं या स ंबधाला
यापार अट हणतात . यापार अट च े समीकरण प ुढील माण े आहे .
यापारअटी = आयातीच े सम त म ू य / िनया तीचे सम त म ू य
अनुकूल यापारअटी िक ंवा यापारशत :--
ज हा एखा ा द ेशा या आयात म ू यापे ा िनया त मू य अिधक असत े त हा याला अन ुकूल
यापार अटी अस े हणतात .
ितक ूल यापारअटी िक ंवा यापारशत :--
ज हा एखा ा द ेशा या आयात म ू यापे ा िनया त मू य कमी असत े त हा याला ितक ूल
यापारअटी अस े हणतात .
२.४ यापारअट च े कार प ुढील माण े आहेत
अ ) िन वळ व त ूगत यापारअटी िक ंवा यापारशत :--
यापारशत ंची ही स ंक पना अगदी सामा य आह े. ही संक पना टॉिसग आिण वायनर या ंनी
मांडली . याम य े िनया त िकंमत व आयात िक ंमतीच े माण पािहल े जाते पुढील स ू ाने या
कार या यापारशत मो ज या जातात .
NBTT = XP / MP याम य े NBTT हणजे िन वळ व त ूगत यापारशत , XP हणज े
िनया तीची िक ंमत आिण MP हणज े आयातीची िक ंमत.
ब) थूल व त ूगत यापारशत :--
टॉिसग व वायनर या ंनी ही स ंक पना मा ंडली. याम य े आयाती या नगस ं येचे िनया ती या
नगसं येशी असणार े माण पािहल े जात े. िन वळ व त ूगत यापारशत मधील दोष द ूर
कर यासाठी ही स ंक पना मा ंड यात आली . पुढील स ू ा या सहा यान े या यापारशत
मोज या जातात . munotes.in
Page 14
आंतररा ीय अथ शा
14 GBTT = Mq / Xq याम य े GBTT हणज े थूल व त ूगत यापारशत , Mq हणज े
आयाती चे माण आिण Xq हणज े िनया तीचे माण होय .
क) उ प न यापारशत :--
ा. जी. एस . डोरांस यांनी ही स ंक पना मा ंडली. ती पुढील स ू ाने मांडता य ेते .
ITT= xq ( XP / Mp ) याम य े ITT हणज े उ प न यापारशत , XQ हणज े िनया तीची
िकंमत , MP हणजे आयातीची िक ंमत आिण XP हणज े िनया तीचे माण .
ड) एक घटक य यापारशत :-
एक घटक य यापारशत ही स ंक पना प ुढील स ू ाने मांडली जात े.
SFTT = Px / Pm × Fx याम य े SFTT हणज े एक घटक य यापारशत , Px हणज े
िनया त िकंमत िनद शांक ,Pm हणज े आयात िक ंमत िनद शांक आिण Fx हणज े घटक
िकंमत िनद शांक.
इ ) थूल िविनमय यापारशत :--
ा यापारशत ंचा संबंध हा व त ूं या िक ंमतीऐवजी व त ूं या नगस ं येशी असतो . याम य े
वा तव िनया त नगस ं या आिण वा तव आयात नगस ं या या ंचा िवचार क ेला जातो . हे
पुढील स ू ांनी मांडले जाते.
G = ge 1 / gI1 : ge1 / gI0 याम य े G = थूल िविनमय यापारशत , gI1 हणज े चालू
काळातील आयात नगस ं या , ge0 हणज े आधार काळातील नगस ं या आिण gI0
हणज े आधार काळातील आयात नगस ं या होय .
२.५ यापारशत या मया दा पुढील माणे आहेत
अ) देशा या िनया तीची मािहती िमळत नाही :-
यापारशत क ेवळ दोन द ेशातील आयात व िनया त यां या िक ंमतीच े गुणो र दश िवते . परंतु
कोण या व त ूंची िकती आयात व िनया त झाली ह े मा कळ ू शकत नाही .
ब) चलनम ू याचा प रणाम :-
आंतररा ीय यापारा वर देशा या चलनम ू याचा मोठ ्या माणावर प रणाम होतो . चलनाच े
मू य अिधक अस ेल तर यापारशत अन ुकूल व कमी अस ेल तर या ितक ूल बनतात .
क) राहणीमानाची क पना य ेत नाही . :--
यापारशत या क ेवळ आयात िनया तीचे गुणो र दश िवतात . परंतु कोण या व त ू आयात व
िनया त के या जातात ह े दश िवत नाही . तसेच या व त ू िकती माणात आयात व िनया त
के या जातात त े दश िवत नाही व याम ुळे यापारशत म ुळे देशा या राहणीमानाची क पना
येत नाही . munotes.in
Page 15
यापारशत िक ंवा यापारअटी
15 ड) यापारशत ठरिवण े गुंतागुंतीचे असत े :-
आंतररा ीय यापारात हजारो व त ूंची व स ेवांची आयात व िनया त िविवध द ेशांकडून होत
असत े याम ुळे यापारशत ठरिवण े गुंतागुंतीचे असत े.
इ) आिथ क क याणाची मािहती िमळत नाही :--
यापारशत म ुळे केवळ यापारशत अन ुकूल िकंवा ितक ूल आह ेत हेच कळत े. परंतु आयात
व िनया तीत कोण या व त ू समािव आह ेत हे कळत नस यान े यापारशत म ुळे आिथ क
क याण होत े क नाही ह े कळू शकत नाही .
ई) एकतफ :-
यापारशत या द ेशा या आिथ क िवकासावर अवल ंबून असतात . यामुळे िवकिसत द ेशांना
या न ेहमीच अन ुकूल तर िवकसनशील द ेशांना नेहमीच ितक ूल असतात .
२.६ यापारशत वर प रणाम करणार े घटक प ुढील माण े आहेत
दोन द ेशातील यापारशत ंचा िवचार करताना यावर प रणाम करणा या प ुढील घटका ंचा
िवचार करावा लागतो .
अ) मागणीची लविचकता :-
या व त ूंची मागणी प ूण पणे अलविचक आह े अशा व त ूं या बाबतीत या ं या िक ंमती
िकतीही वाढ या तरी या ंची मागणी कमी होत नाही आिण यापारशत आयातदार द ेशाला
ितकूल बनतील . याउलट या व त ूंची मागणी लविचक अस ेल अशा व त ू कमी िक ंमतीला
आयात क े या जातील आिण यापारशत अन ुकूल बनतील .
ब) पुरवठ्याची लविचकता :-
िनया त के या जाणा या व त ूंचा पुरवठा अलविचक अस ेल तर यापारशत िनया तदार
देशाला अन ुकूल बनतील . आिण िनया त व त ूंचा पुरवठा लविचक अस ेल तर यापारशत
ितकूल बनतील
क) मागणीचा कार :-
भावी मागणी या आकारावरही यापारशत अवल ंबून असतात . भारतासार या च ंड
लोकस ं या असणा या द ेशात व त ू व स ेवांची च ंड मागणी असत े. यामुळे अशी च ंड
मागणी कमी िक ंमतीत उपल ध होत े. आिण याम ुळे आपला नफा वाढ ून यापारशत
अनुकूल बनतात .
ड) िनया तीचा कार :-
िनया त के या जाणा या व त ूला परद ेशी बाजारप ेठ मोठ ्या माणात आिण अ ंतग त
बाजारप ेठ मया िदत अस ेल तर यापारशत ितक ूल ठरतील . कारण या व त ू परदेशात न munotes.in
Page 16
आंतररा ीय अथ शा
16 खप यास द ेशात तशाच पड ून राहतील . याउलट व त ुंना देशांतग त बाजारप ेठ मोठ ्या
माणावर अस ेल तर यापारशत अन ुकूल ठरतात .
इ) पया यी व त ूंची उपल धता :-
एखा ा द ेशाकड ून िनया त होणा या व त ूला जवळचा पया य नस ेल तर , या व त ू या
उ पादनात या द ेशाला म ेदारी ा होत े. आिण जादा िक ंमत िमळा यान े या द ेशा या
यापारशत अन ुकूल ठरतात .
ई) िविनमय दर :-
देशांना आप या चलनाच े मू य इतर द ेशां या चलना या स ंदभा त वाढव ून अन ुकूल
यापारशत ा क न घ ेता येतात. कारण एखा ा द ेशाने चलना या म ू यात वाढ क े यास
या द ेशा या िनया त िकंमती मोठ ्या माणावर वाढतात व यापारशत अन ुकूल बनतात .
उ) जकात :-
जो देश आयातीवर जकाती लावतो याम ुळे आयात कमी होऊन यापारशत स ुधारतात .
परंतु दुसरा द ेशही या पिह या द ेशा या मालावर जकाती लावतो आिण स ंघषा चे वातावरण
तयार होत े.
ऊ) आिथ क वृ ी :-
रा ीय उ प नात वाढ होऊन आिण द ेशा या उ पादन मत ेत वाढ होऊन यापारशत वर
अनुकूल प रणाम होतात . याउलट रा ीय उ प न कमी झा यास यापारशत ितक ूल
बनतात .
ए) चवीतील बदल :-
देशातील लोका ं या चवीतील बदलान ेसु ा दुस या द ेशासह या या यापारशत वर प रणाम
होतो. कारण चवीतील बदलाम ुळे एखा ा द ेशातील व त ूंची मागणी कमी हो याची श यता
असत े.
अशा कार े एखा ा द ेशा या यापारशत वर वरील िविवध घटका ंचा प रणाम होतो .
२.७ ताव व िक ंवा दान व ाची स ंक पना
माश ल आिण एजवथ यांनी ताव िक ंवा दान व ाची स ंक पना मा ंडली. ा
संक पन े ारे िमल या अ यो य मागणी स ंक पन ेचे अिधक प ीकरण क ेलेले आढळत े.
माश ल आिण एजवथ यांचे िव ेषण पुढील ग ृिहतांवर आधारल ेले आहे.
अ) दोन द ेश - दोन व त ू ब ) वाहत ूक खचा चा अभाव
क) मु आ ंतररा ीय यापार ड ) उ पादन घटक गितशीलता
इ) तौलिनक खच - लाभ ई ) संपूण िवशेषीकरण munotes.in
Page 17
यापारशत िक ंवा यापारअटी
17 वर उ ल ेख केले या ग ृिहतां या चौकटीत प ुढील भारत आिण इं लंड या दोन द ेशां या
उदाहरणा ं या सहा यान े पुढील मािहती या आधारावर दो ही द ेशांचे ताव व तयार
करता य ेतील .
व तू भारत इं लंड
गह ०६ नग ०६ नग
कापड १० नग १८ नग
उपल ध उ पादन साधना ंचा वापर क न भारतात ०६ नग गह आिण १० नग कापड आिण
इं लंडम य े ०६ नग गह आिण १८ नग कापड उ पािदत क ेले जाते.
आंतररा ीय यापार स ु हो याप ूव गह आिण कापड या दोन व त ूंमधील दो ही द ेशांचा
अंतग त िविनमय दर प ुढील माण े आहे.
भारत -- ०६ नग गह = १० नग कापड
इं लंड -- ०६ नग गह = १८ नग कापड
याव न धन िकमतर ेषा िक ंवा यापार हो याप ूव चा िक ंमतीचा बोध होतो . आिण या
आवा यातच यापारशत ठरतात .
भारताचा ताव िक ंवा दान व
िवशेषीकरणान ंतर भारत ६ नग ग हा या बद यात १० िकंवा या पे ा कापडाच े कमी नग
वीकारणार नाही . कारण या दोन व त ूंचा भारतातील िविनमय दर ६ नग गह = १० नग
कापड असा आह े. याचा अथ असा आह े क , भारत हा ६ नग ग हा या मोबद यात १०
नगापे ा जा त कापड िमळाल े तरच आ ंतररा ीय यापारास तयार होईल अ यतः नाही .
जसजस े हा िविनमय दर भारता या बाज ूने झुकू लागेल हणज ेच ६ नग गह = १२ नग
कापड , ६ नग गह = १४ नग कापड , ६ नग गह = १६ नग कापड असा होईल त हाच
भारत आ ंतररा ीय यापारास तयार होईल . या िविवध िविनमय दरास ंदभा त भारताच े
िनया त ताव दाखिवणार े िबंदू जोड यास भा रताचा ताव व प ुढील माण े ा होतो .
आकृती २.१
munotes.in
Page 18
आंतररा ीय अथ शा
18 वरील आक ृतीत. OX अ ावर कापड आिण OY अ ावर गह या व त ू दश िव या आह ेत.
६:१०, ६:१२ , ६:१४, ६:१६ या िविवध िविनमय दरा ंना भारताचा ताव व हा
ामु यान े KDE या िबंदूतून जातो . B हा यापा ररिहत िब ंदू आहे.
आता यान ंतर इं लंडचा ताव व पाह
भारता माण ेच इं लंडदेखील ६ नग ग हा या बद यात १८ नग िक ंवा याह न अिधक
कापडाच े नग िनया त कर यास तयार होणार नाही . हणज ेच इं लंड ाप े ा कमी दरान े
भारताशी यापार कर यास तयार होईल . हणज ेच हा दर ६ नग गह = १६ नग कापड , ६
नग गह = १४ नग कापड , ६ नग गह = १२ नग कापड याप ैक अस ेल. यामुळे इं लंडचा
ताव व प ुढील माण े तयार होईल .
आकृती २.२
वरील आक ृतीत OX अ ावर कापड तर OY अ ावर गह आह े. तसेच ६:१८ ही इं लंडची
यापाररिहत र ेषा आह े. कारण या िठकाणी इ ं लंड भारताशी यापार करणार नाही . ६.१२,
६.१४, ६.१६ या िविनमय दराला मा इ ं लंड भारताशी यापार कर ेल.
आता ताव व ा या आधार े इं लंड व भारत या दो ही द ेशां या यापारशत कशा िनि त
होतात . ते पुढील आक ृती या सहा यान े पाह .
आकृती २.३
munotes.in
Page 19
यापारशत िक ंवा यापारअटी
19 वरील आक ृतीत OX अ ावर कापड तर OY अ ावर गह या व त ू दश िव या आह ेत .
याम य े गह ही भारताची व त ू आहे तर कापड ही इ ं लंडची व त ू आहे. OP आिण OY हे
अनु मे भारत आिण इ ं लंड या दोन द ेशांचे ताव व आह ेत. हे दो ही व एकम ेकांना
S िबंदूत छेदतात . तर OM ही िकमतर ेषा यापारशत दश िवते. आंतररा ीय िविनमय दर
हा OK इतके कापड = OM इतका गह असा िनि त झाला आह े. आिण हा यापार दो ही
देशांना फायद ेशीर ठरणारा आह े.
या िठकाणी एक गो अ य ंत मह वाची आह े ती हणज े या ताव व ाच े ि थ यंतर
झा यास यापारशत अन ुकूल अथवा ितक ूल होतील . उदाहरणाथ भारताचा ताव व
उजवीकड े सरक यास यापारशत भारताला अन ुकूल होतील तर डावीकड े सरक यास
इं लंडला अन ुकूल होतील .
२.८ अ यो य मागणीची स ंक पना
िस अथ त ज े. एस. िमल या ंनी अ यो य मागणी ही स ंक पना मा ंडली. या संक पन े या
आधार े यापारशत कशा ठरतात ह े सांग याचा य न क ेला आह े. िमल या ंचे हे िववेचन
खालील ग ृिहतांवर आधा रत आह े.
अ) पूण रोजगाराची अट ब ) खुला िवद ेशी यापार
क) दोन द ेश व दोन व त ूंचे ितमान ड) पूण पधा
इ) उ पादन घटका ंची ख ुली गितशीलता इ .
एका उदाहरणा या सहा यान े ही स ंक पना अिधक चा ंग या कार े प करता य ेईल उदा .
भारत व बा ंगला द ेश हे दो ही द ेश तांदूळ आिण गह या दोन व त ूंची िनिम ती करतात . या
दो ही द ेशात दो ही व त ूंचा िविनमय द र पुढील माण े आहे.
१) भारतात १ िकलो ता ंदूळ = १ िकलो गह
२) बांगला द ेशात १ िकलो ता ंदूळ = २ िकलो गह
वरील प रि थतीत भारत ता ंदळा या उ पादनात िवश ेषीकरण करील . भारतान े बांगला
देशाला ता ंदूळ पाठव ून या बद यात बा ंगला द ेशाकड ून ग हाची आयात करा वी. यामुळे
आंतररा ीय यापारात या दोन द ेशांचा िविनमय दर हा १ िकलो ता ंदूळ = २ िकलो गह
असा राहील . या दोन मया दांम ये य ात िविनमय दर कोठ े राहील ह े अ यो य मागणी
व ावर अवल ंबून राहील . या यापारात जोपय त १ िकलो ता ंदळा या मोबद यात १
िकलोप े ा जा त गह िमळ ेल तोपय त या दोन द ेशात आयात िनया ितचा आ ंतररा ीय
यापार स ु राहील . या यापारशत या १ िकलो ता ंदूळ = १ ते २ िकलो गह या दर यान
कोठेतरी ठरतील . यासाठी मागणी प ुरवठ्याची लविचकता पहावी लाग ेल . समजा , भारताची
ग हाची मागणी लविचक आह े आिण बांगला द ेशाची ता ंदळाची मागणी अलविचक आह े
अशा ि थतीत यापारशत भारताला अन ुकूल राहतील . मा याउलट ि थतीत उलट
घडेल. munotes.in
Page 20
आंतररा ीय अथ शा
20 आकृती २.४
वरील आक ृतीत दो ही व एकम ेकांना B िबंदूत छेदतात
आिण या िठकाणी यापारशत िनि त होतात . B िबंदूपाशी दो हीही द ेशांचा समतोल
थािपत होतो . या समतोल ि थतीत भारत OK इतका ता ंदूळ बांगला द ेशाला िनया त
करील आिण बा ंगला द ेश इतकाच ता ंदूळ आयात करील . तर बा ंगला द ेश OD इतका गह
िनया त करील आिण भारत एवढाच गह आयात करील . आिण हा यापार दो ही द ेशांना
फायद ेशीर ठर ेल यात श ंका नाही .
२.९ सारांश
आंतररा ीय यापारात यापारशत ही स ंक पना अितशय मह वाची आह े. आंतररा ीय
यापारात या म ू यांवर व त ूंची देवाणघ ेवाण होत े याला यापारशत िक ंवा यापार अटी
असे हणतात . हणून यापार अटी हणज े आयातीच े सम त म ू य आिण िनया तीचे सम त
मू य या ंचे गुणो र असत े.
सव साधारणपन े यापारशत या अन ुकूल िकंवा ितक ूल असतात . या यापारशत च े अनेक
कार आह ेत. याम य े िन वळ यापारशत , थूल यापारशत , उ प न यापारशत , एक
घटक यापारशत , ि घटक यापारशत इ . कार पडतात . तसेच यापारशत वर मागणीची
लविचकता , पुरवठ्याची लविचकता , मागणीचा कार , िनया तीचा कार , पया यी व त ूंची
उपल धता , िविनमय दर , जकात , आिथ क वृ ी, इ. अनेक घटका ंचा प रणाम होतो .
याच माण े माश ल आिण एजवथ यांनी अ यो य मागणीची स ंक पना मा ंडली.
२.१० :-
१) यापारशत ही स ंक पना प करा आिण यापारशत च े कार सा ंगा.
२) यापारशत वर प रणाम करणार े घटक आिण मया दा प करा
३) दान व ाची स ंक पना प करा
४) अ यो य मागणीची स ंक पना प करा
munotes.in
Page 21
21 करण २
३
यापारी धोरण भाग १
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ यावसाियक यापार धोरणाचा अथ आिण उि े
३.२ मु यापाराचा अथ , फायद े आिण तोट े
३.३ संर णाचा अथ , फायद े आिण तोट े
३.४ जकातीचा अथ , कार आिण भाव
३.५ जकात िवरहीत अडथळ े
३.६ सारांश
३.७
३.० उि े
१) यावसाियक यापार धोरणाची स ंक पना आिण याची उि े समज ून घेणे
२) मु यापाराच े फायद े आिण तोट े यांचे िव ेषण करण े
३) संर णाच े फायद े आिण तोट े यांचे िव ेषण करण े
४) जकात संक पना , कार आिण याच े प रणाम यावर चचा करण े.
५) जकात िवरहीत अडथ या ंची संक पना समज ून घेणे
३.१ यावसाियक यापार धोरण
३.१.१ अथ
यावसाियक धोरण िक ंवा यापार धोरण ह े देशा या आ ंतररा ीय यापारा या स ंबंधात
सरकार या धोर णाचा स ंदभ देते. एका द ेशातील क ंप या आिण य इतर द ेशांतील
कंप या आिण य सोबत यापार आिण वािण य कसा करतात ह े िनयंि त करणार े िनयम
आिण धोरण े हणून याच े वण न केले जाऊ शकत े याला यापार धोरण हणतात . munotes.in
Page 22
आंतररा ीय अथ शा
22 ३.१.२ उि े
देशा या यावसाियक या पार धोरणाची खालील काही उि े आहेत
१. इतर द ेशांसोबत यापाराच े माण वाढवण े.
२. देशा या त ुलना मक फाय ावर आधा रत िनया तीला ो साहन आिण चालना देणे.
३. व तू आिण स ेवांचे उ पादन वाढवण े आिण मोठ ्या माणावर अथ यव था ंचा आन ंद
घेणे.
४. देशांतग त उ ोगा ं या िवकासास चालना देणे.
५. देशांतग त उ ोगा ंचे संर ण आिण परक य चलन साठा जतन कर यासाठी स ंर णवादी
धोरणे वीकारण े.
६. देशांतग त उ ोगा ंचे िविवधीकरण आिण वय ंपूण ता ा करण े
७. संर णवादी धोरणा ंचा अवल ंब क न द ेयकाच े अनुकूल संतुलन राखण े.
८. सहभागी द ेशांसाठी पर पर फाय ा ंवर आधा रत इतर द ेशांशी यापार करण े.
३.२ मु यापाराचा अथ , फायद े आिण तोट े
३.२.१ अथ
मु यापार धोरण रा ा ंमधील व त ू आिण स ेवां या म ु हालचाल ना ो साहन द ेते. मु
यापार धोरणा ंतग त, व तू आिण स ेवा आ ंतररा ीय सीमा ओला ंडून या ंची देवाणघ ेवाण
रोख यासाठी कमी िक ंवा कोणत ेही सरकारी श ु क, कोटा, सबिसडी िक ंवा ितब ंधांिशवाय
खरेदी आिण िव क ेली जाऊ शकत े. मु यापार ही स ंक पना यापार स ंर णवाद िक ंवा
आिथ क अलगाववादा या िव आह े. अॅडम ि म थ आिण ड ेि हड रकाड ह े सनातनवादी
अथ शा म ु यापाराच े पुर कत होते. अॅडम ि मथ या मत े, मु यापारा या
फाय ा ंचा आन ंद घे यासाठी जकात काढून टाकल े पािहज ेत.
३.२.२ मु यापाराच े फायद े
मु यापार द ेशांमधील व त ू आिण स ेवांची मु वाहतूक स म करत े. मु यापाराच े
खालील फायद े आहेत.
१) िवशेिषकरणाच े फायद े:
थम, मु यापार मा ं या आ ंतररा ीय िवभागणीच े सव फायद े सुिनि त करतो . येक
देश या व त ूं या उ पादनात िवश ेष अस ेल याम य े याचा यापार भागीदारा ंपे ा
तुलना मक फायदा आह े. यामुळे संसाधना ंचा काय म वापर होईल आिण याम ुळे उ पादन
खचा त कपात होईल .
२) सवा गीण सम ृ ी:
दुसरे हणज े, देशांमधील म ु यापाराम ुळे, जागितक उ पादन वाढत े कारण िवश ेषीकरण ,
काय मता इ याद म ुळे उ पादन मोठ ्या माणावर होत े. मु यापाराम ुळे देशांना व त munotes.in
Page 23
यापारी धोरण भाग १
23 दरात व त ू िमळू शकतात . यामुळे जगातील लोका ंचे जीवनमान उ ंचावत े. अशा कार े, मु
यापाराम ुळे उ च उ पादन , उ च वापर आिण उ च अ प ैलू आंतररा ीय सम ृ ी येते.
३) पधा मक भावना िवकिसत कर यास मदत करत े:
ितसर े हणज े, मु यापाराम ुळे अथ यव थ ेत पध ची भावना िनमा ण होत े. मु
यापारा ंतग त ती परक य पध ची श यता अस यान े, देशांतग त उ पादका ंना
यांचीबाजारप ेठ गमावाय चीनाही. पध मुळे काय मता वाढत े. िशवाय , देशांतग त म ेदारी
िनमा ण हो यापास ून रोख यासाठी आिण ाहका ंना िनवड द े याकड े याचा कल आह े.
४) व तू आिण स ेवांची उपल धता :
चौथे हणज े मु यापाराम ुळे येक देशाला अशा व त ू िमळू शकतात या ंचे उ पादन तो
अिजबात क शकत नाही िक ंवा केवळ जा त िक ंमतीवर उ पादन क शकतो . देशांतग त
अनुपल ध व त ू आिण क चा माल कमी िकमतीतही म ु यापारामाफ त िमळवता य ेतो.
५) आंतररा ीय सहकाया ला ो साहन द ेते:
पाचवे हणज े भेदभावािव म ु यापार स ंर ण. मु यापारा ंतग त- कोण याही द ेशा ार े
क चा माल िक ंवा व त ूंवर ल ठ ेव यास वाव ना ही. मु यापार अशा कार े आिथ क
आिण राजक य सहकाया ारे आंतररा ीय शा ंतता आिण ि थरता वाढव ू शकतो .
६) सरकारी ह त ेपापास ून मु :
शेवटी, मु यापार नोकरशाही या ह त ेपांपासून मु असतो . जर एखा ा द ेशाने मु
यापार धोरणाच े पालन क ेले तर याचा यापारात सरकारी ह त ेप कमी अस ेल.
नोकरशाही आिण ाचार ह े संर णवाद कार या यापार धोरणाशी ख ूप संबंिधत आह ेत.
३.२.३ मु यापा रािव य ुि वाद :
हे गुण अस ूनही, अनेक लोक यापार िनब धांचे समथ न करतात .
मु यापारािव खालील य ुि वाद मा ंडले आहेत:
१) िवकसनशील द ेशांसाठी ग ैरसोयीचे :
थम, मु यापार गत द ेशांसाठी फायद ेशीर अस ू शकतो पर ंतु आिथ क ्या
मागासल े या द ेशांना नाही .जर पूव चा अन ुभव काही माग दश क अस ेल असेलमु यापारान े
गरीबकमी िवकिसत द ेशांना पुरेसा ास िदला आहे.१९४७ पूव भारत ह े ि टन या
सा ा यवादी स ेवर वसाहतवादी अवल ंिब वाच े उ कृ उदाहरण होत े.
२) देशांतग त उ ोग /उ पादन े न करण े:
दुसरे हणज े, यामुळे देशांतग त उ ोगा ंचा नाश होऊ शकतो . मु यापाराम ुळे, आयात
केलेला माल व त दरात उपल ध होतो. यामुळे देशांतग त आिण परद ेशी उ ोगा ंम ये एक
अयो य पधा िनमा ण होत े. या ि य ेत देशांतग त उ ोगा ंना मोठा फटका बसला आह े. munotes.in
Page 24
आंतररा ीय अथ शा
24 ३) सवा गीण िवकासाचा अभाव :
ितसर े हणज े मु यापाराम ुळे उ ोगा ंचा सवा गीण िवकास होऊ शकत नाही . तुलना मक
खचा चे त व अस े सांगते क द ेश काही व त ूं या उ पादनात मािहर आह े. दुसरीकड े
अकाय म उ ोग द ुल ि त राहतात . अशा कार े, मु यापार अ ंतग त, सवा गीण िवकास
नाकारला जातो .
४) अित अवल ंिब वाचा धोका :
चौथे हणज े मु यापाराम ुळे अवल ंिब वाचा धोका िनमा ण होतो . एखा ा द ेशा या
आंतररा ीय यापार भागीदाराला आिथ क मंदीचा सामना करावा लाग ू शकतो . १९२९ -
३० म ये अमे रके या अथ यव थ ेत िनमा ण झाल े या महाम ंदीने जगभर ध ुमाकूळ घातला
आिण सव देशांची अथ यव था त कालीन म ंदी या कचाट ्यात सापडली नसली तरीही
याचा मोठा फटका बसला . अित अवल ंिब वाम ुळे आिथ क ्या कमी िवकिसत द ेशांवर
अिधक शि शाली द ेशांचे राजक य वच व देखील होऊ शकत े.
५) हािनकारक िवद ेशी व त ू:
शेवटी एखा ा द ेशाला या या उपभोगा या सवयी बदला या लागतील . मु यापाराम ुळे,
हानीकारक , िनकृ दजा ची उ पादन े बह रा ीय क ंप या अिवकिसत द ेशांम ये िनया त
करतात . याचा थािनक उ ोगा ंवर प रणाम होतो आिण ाहक क याणाच े नुकसान होत े.
अशा कारा ंना आळा घाल यासाठी यापारावर िनब ध घालण े आव यक आह े.मु
यापारािव या या सव युि वादा या पा व भूमीवर, सरकारा ंना रा ीय िहत
जप यासाठी काही कारच े यापार िनब ध घाल यास ो साहन द े यात आल े.
३.३ संर णाचा अथ , फायद े आिण तोट े
३.३.१ अथ
संर णवाद ह े आयात ितब ंिधत कर यासाठी िक ंवा या ंना अिधक महाग कर यासाठी
जकात , आयात को टा, अनुदान आिण इतर कोणत ेही उपाय वाप न परद ेशी पध पासून
देशांतग त उ ोगा ंचे संर ण कर याच े धोरण आह े. यां या द ेशांतग त उ ोगा ंचे संर ण
कर यासाठी स ंर णवादी धोरण े वापरण े हा हेतू आहे.
३.३.२ संर णाच े फायद े
संर णवाद धोरणाच े िविवध फायद े खालील माण े आहेत:
१. बालो ोग संर ण युि वाद : बालो ोग संर ण युि वाद असे सुचिवतो क नवीन
उ ोगा ंना पधा कर याची ही मता वाढव यासाठी या ंना ता प ुरते संर ण िदल े जावे. हा
युि वाद लाग ू होतो ज ेथे उ ोग लहान आिण त ण आह े आिण ज ेथे खच जा त आह े
या युि वादान ुसार, असे काही उ ोग आह ेतते सु केले तर यात द ेशाला खरोखरच
तुलना मक फायद े होतील आिण परद ेशी पध चा सामना क े यास , अशा लहान (त ण munotes.in
Page 25
यापारी धोरण भाग १
25 आिण वाढ या ) उ ोगा ंना सु वातीचा अन ुभव आिण आिथ क ताणतणाव पार करता य ेणार
नाहीत . परंतु अ पकालावधीसाठी संर ण िद यास , यां याकड ून मोठ ्या माणात
उ पादनाची अथ यव था िवकिसत हो याची अप े ा केली जाऊ शकत े आिण त े शेवटी
संर णािशवाय परद ेशी पध ला त ड द े यास स म असतील . यामुळे, लहान वयात अशा
उ ोगा ंना वत ं पणे पध ला सामोर े जाईपय त काही कालावधी साठी स ंरि त क ेले पािहज े.
सु वाती या ट यात ग ृहउ ोगा ंना चालना द े यासाठी ता प ुर या कालावधीसाठी
संर णाची चा ंगली जागा हण ून हा य ुि वाद भारतात मोठ ्या माणावर वीकारला जातो .
२. उ ोगा ंचे वैिव यीकरण : िवकसनशील द ेशा या औ ोिगक स ंरचनेत िविवधता
आण यासाठी स ंर णा या धोरणाच े समथ न केले जाते. एखादा द ेश केवळ एक िक ंवा काही
उ ोगा ंवर अवल ंबून राह शकत नाही ; दीघ काळात िविवध कारच े उ ोग मोठ ्या माणात
िवकिसत होण े आव यक आह े. या धोरणाम ुळे परदेशी बाजारप ेठा गमाव याचा धोका कमी
होईल; कारण , एक व त ू िनया त कर यात अयश वी झा यास , इतर व त ूंची िनया त केली
जाऊ शकत े
३. रोजगार स ंर ण: जागितक अथ यव थ े या गतीशीलत ेचा अथ असा आह े क
कोण याही व ेळी काही उ ोगा ंची घसरण होईल . जर त े उ ोग भ ूतकाळात एखा ा द ेशात
मोठ्या माणात रोजगारासाठी जबाबदार असती ल, तर या ं या घसरणीम ुळे ादेिशक
बेरोजगारीची सम या िनमा ण होईल . एखा ा द ेशाचा घसरणीचा दर कमी कर यासाठी
कं ाटी उ ोगाला स ंर ण द े याचे औिच य आह े जेणेक न लोका ंना अथ यव थ ेत इतर
नोक या शोध यासाठी व ेळ िमळ ेल
४. रोजगार िनिम ती: गृहउ ोगा ंना स ंर ण िद यास द ेशात रोजगारा या स ंधी िनमा ण
होऊ शकतात आिण याम ुळे बेरोजगारीच े माण कमी होऊ शकत े. संर ण द ुस या मागा ने
रोजगार वाढव ू शकत े. यापाराच े संतुलन स ुधा न त े रोजगार आिण उ प न वाढव ू शकत े.
५. यापाराचा समतोल : काही द ेशांना उव रत जगा सोबत या यापारात अस ंतुलन
जाणवत े. जर त े खूप जा त व त ू आयात करत असतील तर त े आयातीवर श ु क लाद ून
ता पुरती सम या द ूर क शकतात . एक यो य जकात धोरण यापाराचा अन ुकूल समतोल
िनमा ण क शकतो आिण राख ू शकतो . संर णा या उ ेशाने आयातीवरील िनब धांमुळे
देशा या यापारा या समतोलात अिधश ेष िनमा ण होईल .
६. अवपुंजन: अवपुंजन ही एक सम या आह े जी अन ेक देशांना भ ेडसावत आह े.
आंतररा ीय तरावरील िक ंमतीतील भ ेदभावाच े हे उदाहरण आह े.परदेशी िव ेते अवपुंजन
कर या या प तीचा अवल ंब क न या ं या मालाची कमी िकमतीत िव क न द ेशांतग त
बाजारप ेठ काबीज कर याचा य न करतात . अशा धोरणाला िवरोध कर यासाठी
गृहउ ोगा ंचे संर ण आव यक आह े. हे देशांतग त बाजारात चिलत असल े या िकमत प े ा
कमी िकमतीत परद ेशी बाजारप ेठेतील उ पादना ंची िव स ंदिभ त करत े. येथे धोका असा
आहे क उ पादना ं या अवपुंजनामुळे िकंमती मोठ ्या माणात घसरतील . याचा अ पावधीत
ाहका ंना फायदा होऊ शकतो . परंतु, दीघ काळात , देशांतग त उ पादका ंना भिव यात
परदेशी प ुरवठादारा ंसाठी यवसाय बनव या या मागा तून बाहेर काढल े जाऊ शकत े. munotes.in
Page 26
आंतररा ीय अथ शा
26 यामुळे, अवपुंजनाच े प रणा म अवा ंिछत आह ेत आिण , जर त े शोधल े गेले तर, या या
ितकूल प रणामा ंपासून काही स ंर ण या य आह े.
७. यापारा या अट म य े सुधारणा करण े: जे हा त े व त ूचे एकम ेव (िकंवा बळ )
खरेदीदार असतात त े हा द ेश या ंची ि थती स ुधा शकतात . हे दुिम ळ आह े, परंतु जर
चहाच े अमे रकन आयातदार आयात ितब ंिधत कर यासाठी एकम ेकांशी सहमत झाल े तर
जागितक िक ंमत घसर ेल. अथा त, यामुळे चहा उ पादका ंना िमळणार े उ प न कमी होईल
आिण याम ुळे ते अवांिछत मानल े जाऊ शकतात कारण त े बह तेक गरीब द ेश आह ेत.
८. जशास तस े धोरण : इतर द ेशांनी सु केले या स ंर णाचा बदला हण ून उ ोगाच े
संर ण करण े आव यक आहे.युरोिपयन य ुिनयन अिमर ेकेला िनया त केले या टीलची
िकंमत कमी कर यासाठी छ ुपे अनुदान वापरत आह े असे वाटल े ते हा यूएसएन े याचा वापर
केला.
९. अयो य परद ेशी पधा : अनेकदा द ेश अयो य परद ेशी पध िव स ंर णवादाच े धोरण
अवल ंबतात. 'अयो य ' पधा िविवध कारची अस ू शकत े. काहीव ेळा, परदेशी सरकार
यां या िनया त उ ोगा ंना सबिसडी द ेऊ शकतात . याचा अथ घरग ुतीउ ोगा ंना चा ंगली
पधा करता य ेत नाही . याच माण े, परदेशी क ंप या या ंची उ पादन े परद ेशात कमी
िकमतीला िवक ू शकतात , कारण ती या ं या द ेशांतग त बाजारात िवकली जाऊ शकत
नाहीत िक ंवा ित पध न कर यासाठी ते परदेशात कमी िकमतीला व त ू िवकतात .
यानंतर ते यां या िकमती वाढव ू शकतात आिण मोठा नफा कमाव ू शकतात द ेशांना कमी
िकमती या आयातीपास ून संर ण आव यक आह े. अनेकदा असा य ुि वाद क ेला जातो क
देशांतग त उ ोगा ंना िवकिसत हो यासाठी स ंर ण कालावधी आव यक आह े.
१०. रा ीय स ंर ण य ुि वाद : देशा या स ंर णासाठी आव यक असल ेले उ ोग (उदा.
श े आिण दा गोळा , ल करी उपकरण े इ.) देशाचे रा ी य वात ं य अबािधत
राख यासाठी स ंरि त क ेले जाव ेत. वातं यानंतर भारतात वीकारल े या स ंर णा या
धोरणात स ंर ण उ ोगा ंना कोण याही िक ंमतीवर स ंर ण िविहत क ेलेले आहे.
११. वयंपूण तेचा य ुि वाद : अ याव यक व त ूंम ये वय ंपूण ता िमळिव यासाठी
संर णाचाही प ुर कार क ेला जातो . रा ीय वय ंपूण तेसाठी आव यक असल े या उ ोगा ंचे
संर ण करण े आव यक आह े. भारतासार या िवकसनशील द ेशां या स ंर णासाठी हा
खरोखरच खा ीलायक य ुि वाद आह े. खरे तर अशा द ेशांतील उ ोगा ंना स ंर ण
दे यासाठी रा ीय िहत हा च एकम ेव िनकष आह े.
३.३.३ तोटे
१. मु यापारात अडथळा : यामुळे मु बह रा ीय यापारात अडथळ े िकंवा ितबंध
िनमा ण होतात . इतर द ेशां ारे लादल े या उ च श ु काम ुळे, एखा ा द ेशाला अशा व त ूंचे
उ पादन कर याची परवानगी नाही याम य े याला िकमतीच े फायद े आह ेत. तर,
संर णाम ुळे आंतररा ीय तरावर यापार क ेले या व त ूंचे जागितक उ पादन आिण वापर
कमी होतो . munotes.in
Page 27
यापारी धोरण भाग १
27 २. अकाय म स ंसाधन वाटप : संर ण धोरणाम ुळे देशांतग त उ पादका ंना खच कमी
कर याची आिण या ंची उ पादकता स ुधार याची गरज नाही . दीघ काळात , ते कमी
पधा मक बनतात आिण जागितक तरावर पधा करण े कठीण होत े.
३. देशांतग त ाहका ंना होणा री गैरसोय : आयातीवरील उ च श ु काम ुळे, ाहका ंना
देशांतग त व तू, अनेकदा िनक ृ दजा या आिण अन ेकदा जा त िकमतीत खर ेदी करा या
लागतात . यामुळे ाहकिहताच े नुकसान होत े.
४. कमकुवत ग ृहउ ोगा ंना संर ण: संर ण अयो य ग ृहउ ोगा ंना आ य द ेते. संर णाम ुळे
देशांतग त उ ोगा ंम ये अकाय मता िनमा ण होत े. उ ोग सरकारी स ंर णावर अवल ंबून
राहतात आिण या ंना या ंची पधा मकता स ुधार याची गरज वाटत नाही . संर णाम ुळे
राजक य ाचार आिण िनिहत वाथ देखील िनमा ण होतो .
५. िविवधीकरण न ेहमीच श य नसत े: कोण याही द ेशासाठी उ ोगा ंचे संपूण वैिव य
सा य करण े कठीण असत े. मोठ्या माणावर व ैिव य आण यासाठी य ेक देशाकड े
नैसिग क, मानवी िक ंवा आिथ क यासारखी सव संसाधन े नसतात . देशांतग त उ पादना ार े
देश आप या सव गरजा काय मतेने तयार क शकत नाही . इतर द ेशांकडून कमी
िकमतीत व त ू आयात कर यास द ेश ाधा य द ेतील.
६. म हा उ पादनाचा एकमा घटक नाही : असा य ुि वाद क ेला जातो क जा त मज ूर
खच असल ेले देश कमी कामगार खच असल े या द ेशांकडून व त ू आयात करतात , जा त
खच असल े या द ेशांतील कामगारा ंना जा त उ प न िदल े जात े. परंतु म हा क ेवळ
उ पादनाचा घटक नाही . जे हा एखादा द ेश उ पादनासाठी भा ंडवल- धान तं ाचा अवल ंब
करतो , ते हा तो उ च खच असूनही या ची सरासरी िक ंमत कमी कर ेल. दुसरीकड े, कमी
खच असल ेले देश म -क ि त त ं ांचा वापर करतात यात सहसा कमी उ पादकता आिण
उ च खच असतो . अशा कार े, गत द ेश उ च म उ पादकत ेमुळे जा त व ेतन द ेतात.
कमी मज ुरी हणज े कमी खचा ची गरज नाही कारण कमी उ पा दकतेमुळे माची खरी
िकंमत जा त अस ेल.
७. इतर द ेशांकडून बदला घ ेणे: संर णाम ुळे यापारी रा ा ंम ये यापार य ु आिण
आंतररा ीय स ंघष होऊ शकतात
३.४ जकाती चे कार आिण भाव
३.४.१ जकात दरांचा अथ :
जकात हे रा ीय सीमा ओला ंडून यापार क ेले या व तूवर देशा या सरकारन े लादल ेले
शु क िकंवा कर आह े. िनया त आिण आयात या दो हीवर दर आकारला जाऊ शकतो .
मायदेशात आयात क ेले या आिण परद ेशात उ पािदत केले या मालावर लादल े या
करास जकात असे हणतात . या द ेशांना या ंची िनया त वाढव यात रस आह े ते
सामा यतः िनया त शु काचा वापर टाळतात . यामुळे दर ह े आयात श ु काचा समानाथ
श द बनल े आहेत
munotes.in
Page 28
आंतररा ीय अथ शा
28 आयात श ु क िक ंवा आयात कर हे परदेशातून आयात क ेले या व तूंवर लावल े जातात .
आयात श ु क लाग ू के यामुळे उ पादना ं या िकमती आिण घटका ंम ये सापे बदल होतात .
यामुळे आंतररा ीय यापारा या स ंरचनेत मह वप ूण बदल घड ून येतात. उ च दर
िनि तपण े आंतररा ीय यापाराच े माण मया िदत कर याचा प रणाम करतात .
३.४.२ जकात दरा चे कार
जकाती अनेक कार या आहेत आिण त े खालील माण े वेगवेग या गटा ंम ये वग क ृत केले
जाऊ शकतात :
(१) दर लाग ू कर या या िनकषा या आधारावर .
हे अशा कारच े असू शकतात :
(अ) िविश दर ,
(ब) माला या िकमतीन ुसार कर आकारणी
(क) संिम जकात
(अ) िविश द रानुसार जकात :
िविश दर हणज े ित भौितक एकक िकंवा आयात िक ंवा िनया त केले या व त ू या व जन
िकंवा मापान ुसार िनि त र कम होय. गह , तांदूळ, खते, िसम ट, साखर , कापड इ यादी
व तूंवर अशी श ु के लावली जाऊ शकतात . िविश शु कांचे दर यव थािपत करण े
अगदी सोप े आहे, कारण यात मालाच े मू यमापन समािव नसत े. यापार केले या व तूंचे
मू य िनि त करणे कठीण असू शकते कारण िकंमतीच े अनेक कार आहेत जसे क मागणी
िकंमत, पुरवठा िक ंमत, बाजारभाव , कराराची िक ंमत, बीजक िक ंमत, एफओबी , (बोड वरील
िवनाम ू य) िकंमत, सीआयएफ (खच , िवमा).मालवाहत ूक) िकंमत इ . िविश करांचा
अवल ंब सरकारला िकमत या ग ुंतागुंतीपास ून दूर ठेव यास स म करत े.
(ब) माला या िकमतीन ुसार जकात दर:
जे हा यापार क ेले या व त ू या म ू याची िनि त ट क ेवारी हण ून शु क आकारल े जाते
ते हा याला माला या िकमतीन ुसार जकात अस े हणतात . असे कर या उ पादना ंवर
लावली जातात या ंचे मू य या ं या व जन िक ंवा माप या ंसार या भौितक व ैिश ्यां या
तुलनेत असमानत ेने जा त आह े. उदाहरणाथ , जर घड ्याळांची आयात ७०ट के अॅड
हॅलोरेम टॅ रफ या अधीन अस ेल तर , . १००० पये िकमती या घड ्याळाला ७०० .
शु क लाग ू होईल आिण १२०० . िकमती या घड्याळाला ८४० . शु क ला गू होईल .
अॅड ह ॅलोरेम ड्युटीचा अित र फायदा हा आहे क या ं या बाबतीत , दरांची
आंतररा ीय त ुलना सहज करता य ेते.
(क) कंपाऊंड टॅ रफ:(संिम जकात ):
संिम जकात ही िविश जकात आिण अ ॅड हॅलोरेम जकात या ंचे एकि त संयोजन आह े.
संिम जकाती या संरचनेम ये व तू या येक नगावर िविश श ु क आिण जािहरात
मू य श ु काची ट क ेवारी समािव असत े. संिम जकात केवळ महस ुलाला अिधक
लविचकता द ेत नाहीत तर ग ृहउ ोगा ंना अिधक भावी स ंर णाची हमी द ेतात.
munotes.in
Page 29
यापारी धोरण भाग १
29 (ड) लाइिड ंग केल दर (सरकता जकात दर ):
व तूं या िकमत न ुसार बदलणा या आयात श ु कांना सरकता जकात दर असे हणतात . हे
एकतर िविश िक ंवा जािहरात म ू या या आधारावर अस ू शकतात . य यवहारा म येहे
सामा यतः िविश आधारावर असतात .
(२) जकात आकारणी कर या या उ ेशा या आधारावर . हे दोन कारच े अस ू
शकतात :
(अ) महसूली जकातदर
(ब) संर णा मक जकात दर
(अ) महसूल दर :
सरकारला अिधक महस ूल िमळव ून दे यासाठी ाम ु यान े लागू केले या दराला महस ूली
दर अस े हणतात . कमी िवकिसत द ेशांम ये, महसूला या या ोतावर सरकारा ंचा िव ास
आहे
(ब) संर णा मक दर :
परक य उ पािदत व त ूंपासून होणा या गळे काप ू पध पासून गृहउ ोगा ंचे संर ण
कर यासाठी सरकारकड ून हे शु क लाग ू केले जाऊ शकत े. जकातीचा दर िजतका जा त
असेल िततका जा त जकाती चा संर णा मक भाव अस ू शकतो .
(३) जर दर भ ेदभावा या िवचारान े भािवत झाला अस ेल.
दोन कारच े दर अस ू शकतात -
(अ) भेदभावरिहत जकात आिण
(ब) भेदभावप ूण जकात
(अ) भेदभावरिहत दर :
मूळ देशाचा िवचार न करता सव व त ूंना एकसमान दर लाग ू होत अस यास , ते
भेदभावरिहत दर हण ून ओळखल े जातात . भेदभावरिहत जकात दरा या अशा णालीला
एक त भीय जकात हणतात . जकाती ची ही णाली शासनासाठी सोपी आिण साधी
आहे. तथािप , एक कमतरता आह े क त े देशा या उ ोगा ं या बदल या गरजा ंनुसार
समायोिजत कर यासाठी प ुरेसे लविचक नाही . महसुला या ीकोनात ूनही, शु क
आकारणा या द ेशासाठी त े समाधानकारक अस ू शकत नाही .
(ब) भेदभावपूण दर:
भेदभावप ूण दरा या बाबतीत , वेगवेग या व त ूंसाठी व ेगवेगळे जकात दर अि त वात
आहेत. पसंती या द ेशांतून उ प न होणारी उ पादन े इतर द ेशां या त ुलनेत कमी दरा या
अधीन आह ेत. भेदभाव करणार े जकात दर दुहेरी िकंवा एकापे ा जा त त ंभीय असू
शकतात .
दुहेरी त ंभ दराच े पुढील माण े वग करण क ेले जाऊ शकत े:
(i) सामा य आिण पार ंपा रक दर
(ii) कमाल आिण िकमान दर
(iii) एकािधक त ंभ दर.
munotes.in
Page 30
आंतररा ीय अथ शा
30 (i) सामा य आिण पार ंपा रक दर :
सामा य जकात स ूची रा य िवधानम ंडळा ार े िनधा रत क ेले जात े. आंतररा ीय
यावसाियक करारा ं या दािय वा ंची पूत ता कर यासाठी आव यकत ेनुसार जकात दरांम ये
समायोजन कर याची तरत ूद देखील कर तात. पारंपा रक जकात स ूची इतर द ेशांसह
देशा या यावसाियक करारा ार े िवकिसत क ेले जात े. हे देशांतग त प रि थती िक ंवा
आव यकता ंमधील बदला ंनुसार जकात दरांम ये बदल कर यास परवानगी द ेत नाही.
संबंिधत देशांमधील वाटाघाटी आिण करार झा यान ंतर िकंवा िव मान कराराची मुदत
संप यान ंतरच बदल श य होऊ शकतात . हे प आह े क पार ंपा रक श ु क प तीत काही
ताठरता आहे. याउलट , सामा य दर प तीत अिधक लविचक ता आहे
(ii) कमाल आिण िकमान दर :
या णाली अ ंतग त, देशात य ेक व त ूसाठी कमाल आिण िकमान दर आह ेत. हे जकात
दर कायद ेमंडळा ार े िनि त क ेले जातात आिण िविवध द ेशांमधून आयात क ेले या व त ूंवर
िविश दर लाग ू कर यासाठी सरकार अिधक ृत आह े. ‘सवा िधक पस ंती देश ’ हणून
मान या ग ेले या द ेशांतून उगम पावल े या उ पादना ंवर िकमान जकात दर लाग ू केले
जातात . परक य द ेशां या त ुलनेत वद ेशातील सौदाश ि थती स ुधार या या उ ेशाने
कमाल जकात दर लाग ू केले जातात .
(iii) एकािधक त ंभ दर:
बह त भीय जकात दर याम य े तीन व ेगवेग या दरांचा समाव ेश असतो - एक सामा य
दर, एक आ ंतररा ीय दर आिण एक ाधा य दर . सव साधारण आिण आ ंतररा ीय जकात
दर हे वर चचा केले या कमाल आिण िकमान दरा ं या समत ु य मानल े जाऊ शकतात .
अिधमा य दर सामा यतः िव शेष देशांमधून उ वल े या उ पादना ंवर लाग ू केले जातात .
(४) उ पादना ं या आधार े वग करण :
एखाद े उ पादन आयात िक ंवा िनया त केले जाते क नाही ह े शु काचा आधार अस ू शकतो .
या आधारावर , दर खालील कारच े असू शकतात :
(अ) आयात श ु क आिण
(ब) िनया त शु क.
(अ) आयात श ु क:
जर द ेशाने परदेशी आयातीवर जकात लादली आिण आयातीवर ब ंधने घातली तर याला
आयात श ु क हण ून ओळखल े जाते.
(ब) िनया त शु क:
जे हा वदेशातील उ पादन े परदेशी बाजारप ेठेत िवक यासाठी आपला द ेश सोडताना
करा या अधीन होतात , ते हा या कर िक ंवा शु काला िनया त शु क िक ंवा िनया त शु क
असे हणतात . िव ेषणा मक आिण धोरणा मक कारणा ंमुळे आयात शु क हा सखोल
वार याचा िवषय रािहला आह े. हे खूप जा त पसरल ेले आहेत आिण जवळ जवळ य ेक
देश या ंचा अवल ंब करतो . याउलट , िनया त शु क अ य ंत मया िदत माणात लाग ू केले
जाते. अिमर ेकेसार या काही द ेशांनी काय ा ने िनया त शु क ितब ंिधत क ेले आहे. या
देशांम ये हे चिलत आह ेत, या द ेशांतही म ूळ उ ेश मोठा महस ूल िमळवण े हा आह े.
munotes.in
Page 31
यापारी धोरण भाग १
31 (५) ितशोधा या आधारावर वग करण :
या आधारावर , दर कोण या कारच े असू शकतात
(अ) ितशोधा मक दर आिण
(ब) काउंटरवेिलंग टॅ रफ
(अ ) ितशोधा मक दर :
जर एखा ा परद ेशी देशाने मायद ेशातून होणा या िनया तीवर श ु क लादल े असेल तर
आपणही या ं या द ेशातून आयात होणा या व त ूंवर कर लाव यास अशा जकातीला
ितशोधा मक श ु क मानल े जाईल . वदेशात, हा उपाय वीकारताना महस ूल वाढवण े
िकंवा गृहउ ोगा ंचे संर ण करण े हे एकतर ए हढेच उि नाही तर बदला घ े याचे आहे.
(ब) काउंटरवेिलंग दर:
जर परद ेशी द ेश िनया त अन ुदाना या बळावर आप या द ेशा या बाजारप ेठेत मोठ ्या
माणात उ पादना ंची िनया त करत अस ेल, तर मूळ देशा या व त ू आप या द ेशात व ेश
करताच परदेशी उ पाद नांवर शु क लाद ून या ंना िमळणारा 'अयो य फायदा ' तट थ क
शकतो .
३.४.३ जकातीच े प रणाम
दर लाग ू करणा या देशावर जकातीच े आिथ क प रणाम होतात . िकंडलबज र या मत े, दराचे
आठ प रणाम आह ेत.जकातीच ेप रणाम खालील ग ृिहतका ंवर आधा रत आह ेत:
गृहीतक े:
(i) िदले या व त ूची मागणी आिण प ुरवठा व आयात श ु क लादणा या द ेशाशी स ंबंिधत
आहे.
(ii) िदलेली मागणी आिण प ुरवठा व ि थर राहतात .
(iii) ाहका ं या आवडीिनवडी , इतर व त ूं या िकमती आिण ाहका ं या उ प नात
कोणताही बदल होत नाही .
(iv) तांि क स ुधारणा ंचा अभाव आह े
आकृती . ३.१
munotes.in
Page 32
आंतररा ीय अथ शा
32 ३. संर णा मक भाव :
परक य पध पासून गृहउ ोगाच े र ण कर या या उ ेशाने शु क लाग ू केले जाऊ शकत े.
जकात िवदेशी उ पादना ंचा वाह ितब ंिधत करत अस यान े, देशांतग त उ पादका ंना
आयात पया यां ारे देशांतग त उ पाद न वाढव याची स ंधी िमळत े.
आकृती ३.१ म ये, मागणी आिण प ुरवठा OX अ ावर आिण िक ंमत उ या OY अ ावर
मोजली जात े. D आिण S हे िदले या व त ूची अन ु मे देशांतग त मागणी आिण प ुरवठा व
आहेत. मूळात PW हा व त ूचा जागितक प ुरवठा व आह े आिण जकात प ूव िकमत
िकंमत OP आहे. िकंमत OP वर, देशांतग त पुरवठा OQ आहे आिण मागणी OQ१आहे.
मागणी आिण प ुरवठा यातील तफावत QQ१िवदेशातून व त ू आयात क न प ूण केली
जाते. आयातीवर PP१ ित नग जकात लाद यास , िकंमत OP१ वर वाढत े आिण
जागितक प ुरवठा व P१W१ वर सरकतो . या उ च िकमतीवर , मागणी OQ१ व न
OQ२ पय त कमी होत े तर द ेशांतग त पुरवठा OQ व न OQ३पय त वाढतो . QQ३ हा
जकात दराचा स ंर णा मक भाव आह े.
२. उपभोग प रणाम :
एखा ा िविश व त ूवर आयात श ु क लाद यान े याचा ाहका ंचा वापर कमी हो याचा
प रणाम होतो . मु यापार िक ंमत OP वर एकूण उपभोग OQ१होता. इथे OQ इत या
देशी व त ूंचा आिण QQ१इत या िवद ेशी व त ूंचा उपभोग होतो जकात लाद यान ंतर,
जे हा िक ंमत OP१पय त वाढतेते हा उपभोग OQ१व न OQ२पय त कमी क ेला जातो .
Q१Q२हा जकातीचा उपभोग प रणाम आह े.
३. महसूल प रणाम :
आयात श ु क लाग ू के याने सरकारला महस ूल िमळतो . जे हा PP१ ित नग जकात
लादली जाते, ते हा सरकार ची महसुली ा ी ित नग दर PP१ (िकंवा BF) ला आयात
केले या Q३Q२िकंवा (EF) या माणात ग ुणाकार क न िनधा रत क ेले जाऊ शकत े.
अशा कार े PP१ × Q३Q२ = BF × EF = BCEF इतक वरील जकात दरा या
रकमेमुळे महस ूल ा ी होते . हा जकाती चा महस ूल प रणाम आह े.
४. पुनिव तरण भाव :
एक कड े जकात लाद यान े ाहका ंचे समाधान कमी होत े आिण द ुसरीकड े, मोठ्या माणात
जकात लाव यान े देशांतग त उ पादका ंना आिण सरकारला महस ूल दान करत े. अशा
कारे जकात लादणा या देशात प ुनिव तरणा मक प रणाम घडव ून आणतो . आकृती ३.१
या मदतीन े पुनिव तरण भाव दश िवला जाऊ शकतो .
ाहका ं या अिधश ेषातील तोटा = RHP – RCP १ = PHCP १
उ पादका या अिधश ेषात वाढ = TBP१ – TAP = PABP १
सरकारला िमळणारा महस ूल = BCEF
िन वळ तो टा = PHCP १ – (PABP १ + BCEF)
= ΔBAF + ACEH
munotes.in
Page 33
यापारी धोरण भाग १
33 िकंडलबज र या िन वळ तोट ्याला जकाती मुळे होणारा "डेडवेट लॉस " हणतात . ही
जकाती ची िक ंमत दश वते. हे प आह े क दराम ुळे िदले या द ेशात उ प नाच े पुनिव तरण
िकंवा समाधान होत े. ाहका ंचे नुकसान होत े तर उ पादक आिण सरकारला फायदा होतो .
५. यापार अटीवरील प रणाम :
यापार प रणामा या अटी दोन यापारी द ेशां या उ पादना ं या मागणी आिण प ुरवठ्या या
लविचकत ेवर अवल ंबून असतात . जर एखा ा व तूचा िवदेशीपुरवठा पूण पणे लविचक
असेल िकंवा परदेशी पुरवठा दार ि थर िकंमतीवर उ पादन पुरवठा कर यास तयार
असतील तर , शु क लाग ू के याने जकात लावणा या द ेशा या यापार अट म य े सुधारणा
हो याची श यता नाही .
एखा ा व त ूचा िवद ेशी प ुरवठा प ूण पणे लविचक नस यास , दोन यापारी द ेशांमधील
मागणी आिण प ुरवठा या ं या लविचकत ेनुसार जकात लागू करणा या देशा या यापारा या
अट वर श ु क आकारणीच े वेगवेगळे प रणाम होऊ शकतात .
६. पधा मक भाव :
देशांतग त उ ोगा ं या पधा मक साम या म ये जकाती ारे वाढ हो याला पधा मक भाव
हणतात . जकात लादण े, अशा बालउ ोगा या वाढीस मदत क शकत े जे अ यथा
परदेशी पध ला त ड द े या या ि थतीत नाही त. जकात परदेशी उ पादन त ुलनेने अिधक
महाग बनवत े हण ून, देशांतग त बालउ ोगाला स ंर णा मक ढाल माग े वाढ याची स ंधी
िमळत े. अशा कार े जकात आकारणी करणा या देशातील उ ोगा ंची पधा मक श
वाढते
७. उ प न प रणाम :
जकात लागू के याने परदेशी उ पादना ंची मागणी कमी होत े.कारण आयात व त ूंवर कर
लाव यान े आयात कमी होत े आिण आयातीवर खच होणारा प ैसा हा द ेशांतग त उ पादन
वाढिव यावर खच होतो याम ुळे देशात उ पादन , रोजगार आिण उ प नात वाढ होईल .
८. यवहा र शेष भाव :
जे हा एखा ा द ेशा ार े परद ेशी उ पादना ंवर जकात लादली जाते, ते हा देशांतग त
उ पािदत व त ू आयात क ेले या व त ूंपे ा त ुलनेने व त होतात . जकाती मुळे होणारा
िकमतीचा प रणाम , एक कड े, इतर द ेशांमधून होणारी आयात कमी करत े आिण द ुसरीकड े,
उ पाद न वाढवत े आिण देशांतग त व तूंची खर ेदी होत े. यामुळे मायद ेशातील यवहार
शेषातील तूट कमी होत े
३.५ जकात िवरहीत अडथळ े
३.५.१ आयात कोटाचा अथ
आयात कोटा हणज े एका िविश कालावधीत , साधारणपण े एक वषा या आत , परदेशातून
आयात कराय या िविवध उ पादना ं या मा णांची भौितक मया दा होय. आयात कोटा
एकतर माणान ुसार िक ंवा उ पादना या म ू यानुसार िनि त क ेला जाऊ शकतो .
munotes.in
Page 34
आंतररा ीय अथ शा
34 ३.५.२ आयात कोट ्याचे कार
आयात कोटा णाली पाच म ुख कारा ंम ये वग क ृत केली जाऊ शकत े.
(१) दर प क कोटा / जकात कोटा
(२) एकतफ कोटा ,
(३) ि प ीय कोटा ,
(४) संिम कोटा, आिण
(५) आयात परवाना .
या णाली अ ंतग त, एका िविश माणापय त या व त ू या आयातीला श ु कमु िक ंवा
िवशेष कमी श ु क दरान े आयात कर याची परवानगी आह े. परंतु या िनि त मया देपे ा
जा त आयात क े यास जा त श ु क आकार ले जाते. जकात कोटा अशा कार े कोटा या
वैिश ्यांसह जकाती ची वैिश ्ये एक करतो . लविचकता हा या णालीचा आणखी एक
फायदा आह े
२. एकतफ कोटा :
या णाली अ ंतग त, एखा ा द ेशाने िदले या कालावधीत व त ूं या आयातीवर प ूण मया दा
ठेवली आह े. हे परदेशी सरका रांशी पूव वाटाघाटी न करता लादल े जाते.
असा िनि त क ेलेला कोटा एकतर जागितक िक ंवा वाटप क ेलेला अस ू शकतो . जागितक
कोटा अ ंतग त, कोट्या या प ूण रकम ेपय त व त ू कोण याही द ेशातून आयात क ेली जाऊ
शकते. वाटप क ेले या कोटा णाली अ ंतग त, एकूण कोटा िनिद पुरवठा करणा या
देशांम ये िवतरीत क ेला जातो
३. ि प ीय कोटा :
या णाली अ ंतग त, आयात करणारा द ेश आिण िनया त करणारा द ेश (िकंवा परद ेशी िनया त
गट) यां यातील वाटाघाटी ार े कोटा िनि त केला जातो . कोटा पर पर स ंमतीने ठरवला
जातो. हे भेदभावाची श ंका कमी करत े. हे कमी अिनय ंि त आह े, आिण हण ून, िनया तदार
देशांकडून कमी िक ंवा जा त असा कोणताही िवरोध नाही . अशा कार े, ते कोण याही
ितशोधा या ि या ि या ंना उ ेजन द ेत नाही .
४. संिम कोटा:
हा एक कारचा िनयम आह े याम य े उ पादका ंना देशांतग त तया र मालाच े उ पादन
कर यासाठी आयात क ेले या भागा ंसह द ेशांतग त क या मालाचा िविश माणात वापर
करणे आव यक आह े.
यामुळे देशांतग त उ पादनात आयात आिण वापर या जाणा या िवदेशी-िनिम त क या
माला या माणा ची मया दा िनि त करत े.
अशा िम ण िनयमा ंची दोन मुख उि े आहेत:
(i) क या माला या द ेशांतग त उ पादका ंना मदत करण े, आिण
(ii) दुिम ळ परक य चलन वाचव यासाठी .
munotes.in
Page 35
यापारी धोरण भाग १
35 ५. आयात परवाना :
आयात परवा याची य ं णा कोटा िनयमा ंचे यव थापन कर यासाठी तयार क ेलेली णाली
हणून िवकिसत क ेली गेली आह े. या अंतग त, संभा य आयातदारा ंना िनिद कोट ्याम य े
कोणत ेही माण आयात कर यासाठी यो य ािधकरणा ंकडून परवाना घ ेणे आव यक आह े.
देशा या आयात वृ ीम ये यांचा वाटा ल ात घ ेऊन थािपत आयातदारा ंम ये
सामा यतः परवान े िवतरीत क ेले जातात . हे आयाती या माणावर अिधक जवळच े िनयं ण
दान करत े. हे स ा ि या ि या कमी करत े.
३.५.२ कोटाचा भाव :
आयात कोट ्याचे िविवध भाव अस ू शकतात जस े क िक ंमत भाव , संर णा मक िक ंवा
उ पादन भाव , उपभोग भाव , महसूल भाव , पुनिव तरण भाव , यापार भा वा या अटी
आिण देवघेव संतुलन भाव होय.
आकृती ३.२ या मदतीन े आयात कोटा या प रणामा ंवर चचा केली जाऊ शकत े. या
आकृतीत, S० हा मु यापार अ ंतग त परक य प ुरवठा व आह े आिण तो प ूण पणे लविचक
आहे. S१ हा देशांतग त पुरवठा व आह े जो सकारा मक उतार दश िवतो. D हा िदल े या
व तूसाठी मागणी व आह े आिण तो ऋणा मक उता राचा आहे. िदले या व त ूची मागणी
आिण प ुरवठा क ेलेले माण OX अ ावर मोजली जाते आिण िक ंमत उ या OY अ ावर
मोजले जाते.मु यापारा याप रि थतीत , पुरवठा क ेलेले माण OQ आहे आिण मागणी
केलेले माण OQ१आहे. परदेशातून आयात क न जादा मागणी ची पूत ता केली जात े.
आकृती ३.२
३. िकंमत भाव :
आयात कोटा हणज े परदेशातून आयात क ेले या व त ूं या माणाची थ ेट भौितक मया दा
होय . आयात कोट ्याची अ ंमलबजावणी द ेशांतग त बाजारप ेठेत याची उपल धता
ितबंिधत करत े आिण कमतरता िनमा ण करत े आिण प रणामी िक ंमतीत वाढ होत े. मुळात
व तूची िक ंमत Po होती आिण आयात क ेलेले माण QQ१ होते. मूळ देशाचे सरकार
Q२Q३ या मया देपय त आयात कोटा िनि त करत े. देशांतग बाजारातील ारंिभक एकूण
पुरवठा देशांतग त उ पादन हण ून OQ आिण आयात हण ून QQ१, हे OQ + QQ १ = munotes.in
Page 36
आंतररा ीय अथ शा
36 OQ१इतके होत े. आयात कोट ्या या अ ंमलबजावणीन ंतर, एकूण पुरवठा OQ३आहे
यापैक देशांतग त उ पादन OQ२आहे आिण आयात कोटा Q२Q३आहे (OQ३ = OQ २
+ Q२Q३). हे मूळ प रि थती या त ुलनेत व तूची कमतरता दश वते. प रणामी , पुरवठा
OQ३आिण मागणी व D पाहता , िकंमत P०ते P१पय त वाढत े. व तूं या िकमतीत
झालेली ही वाढ हा आयात कोट ्याचा प रणाम आह े.
२. संर णा मक िक ंवा उ पादन भाव :
आयात कोट ्याचा स ंर णा मक भाव असतो . यामुळे आयात कमी होत अस यान े
देशांतग त उ पादका ंना आयात पया याने उ पादन वाढव यास व ृ केले जाते. आयात
कोट्यामुळे वाढल े या द ेशांतग त उ पादनाला स ंर णा मक िक ंवा उ पादन प रणाम अस े
हणतात . आकृती ३.२ नुसार, मूलतः देशांतग त उ पादन OQ होते. Q२Q३वर आयात
कोटा िनि त क े यानंतर, देशांतग त उ पादनाचा िव तार OQ ते OQ२पय त होतो .अशा
कार े QQ२ने देशांतग त उ पादनात वाढ झाली आह े. हे संर णा मक िक ंवा उ पादन
भाव आह े.
३. उपभोग प रणाम :
आयात कोटा िविहत क े यानंतर, िदले या व त ू या द ेशांतग त िकमतीत वाढ होत े.
प रणामी , व तूंचा उपभोग कमी होतो . याला उपभोग भा व हण ून ओळखल े जात े.
आकृती. ३.२म ये, मु यापार प रि थतीत उपभोग OQ१आहे. Q२Q३पय त आयात
कोटा िनि त क े यानंतर, उ च िक ंमत P१वर एक ूण उपभोग OQ३पय त कमी क ेला
जातो.अशा कार े आयात कोटा िनि त झा यान ंतर OQ१ – OQ३ = Q१Q३ ारे
उपभोगात घट होत े. हा उप भोगाचा प रणाम आह े.
४. पुनिव तरण भाव :
आयात कोटा िनि त क े यामुळे िदले या व त ू या िकमतीत वाढ होत े. यामुळे आयात
करणा या देशासाठी ाहका ं या संतोषाधी यात घट होऊ शक ते. याच व ेळी, उ च िक ंमत
आिण वाढल ेले उ पादन उ पादका ं या अिधश ेषात वाढ स ुिनि त करत े. अशा कार े
आयात कोट ्यामुळे कोटा लाग ू करणा या देशात प ुनिव तरण प रणाम होतो . आकृती ३.२
नुसार आयात कोटा िनि त क े यानंतर, िकंमत P० व न P१ पय त वाढत े आिण
ाहका ं या संतो यािध या तील तोटा P०EFP१ इतका होतो . नफा हणज े उ पादकाची
P०CGP १ची अित र र कम होय. जर आयातदार स ंघिटत असतील , तर महस ूल
भावाने GHKF इतक र कम या ंना जमा होईल . प रणामी , समुदायाच े िन वळ न ुकसान
P०EFP१ – (P०CGP १ + GHKF) = ΔGCH + ΔFKE असेल. जर महस ुली
प रणाम सरकार िक ंवा आयातदारा ंवर जमा होत नस ेल, तर प ुनिव तरण प रणामाम ुळे
क या णात मोठ ्या माणात िन वळ तोटा होईल . या करणात , क याणातील िन वळ तोटा
P०EFP१ – P०CGP १ = GCEF इतका अस ेल.
munotes.in
Page 37
यापारी धोरण भाग १
37 ५. यापार प रणामा या अटी :
आयात कोटा लाग ू के याने दान व ा या लविचकत ेनुसार द ेशा या यापारा या अट वर
अनुकूल िकंवा ितक ूल मागा ने भाव पड ू शकतो .जर आयात करणा या देशाचा दान
व लविचक अस ेल तर यापारा या अटी याला अन ुकूल होतील .
याउलट , िनया त करणा या देशाचा दान व लविचक अस यास , यापारा या अटी
यां यासाठी अन ुकूल आिण आयात करणा या देशासाठी ितक ूल हो याची श यता आहे.
आयात कोट ्या या यापार प रणामा या अटी आक ृती ३.३ ारे प क े या जाऊ
शकतात . कापड ही िनया त कर यायो य व त ू आहे आिण टील ही कोटा लाग ू करणा या
देशाची आयात कर यायो य व त ू आहे OA हा देश A चा दान व आह े आिण OB हा
दान व B देशाचा आहे.
आकृती ३.३
आकृती ३.३: कोटा या यापार भावा या अटी
मूलतः P हा िविनमय िब ंदू आहे आिण यापारा या अटी OP रेषे या उतारान े मोज या
जातात . देशA ने आयात कर यायो य पोलाद व त ूवर आयात कोटा OS लाद यास ,
िविनमय दर P१ िकंवा P२या िठकाणी िनि त होऊ शकतो. जर P१ हा िविनमय िब ंदू
असेल, तर यापारा या अटी ORरेषे या उतारान े मोज या जातात . OR हा OP पे ा
जा त ती अस यान े, यापारा या अटी म ूळ देश A साठी अन ुकूल होतात .
याउलट , जर िविनमय P२ वर होत अस ेल, तर यापारा या अटी OR१ रेषेने मोज या
जातात जी OP पे ा कमी आह े. या करणात , यापारा या अटी कोटा लाग ू करणा या
देशासाठी ितक ूल ठरतात . हे दश िवते क आयातीवर िनिद कोटा लाग ू के यावर
यापारा या अटी खा ी द ेता न य ेणा या िकंवा अिनि त अस ू शकतात .
३.५.३ जकात िवरहीत अडथ या ंचे कार
१) ऐि छक िनया त ितब ंध (VERs): वैि छक िनया त ितब ंध (VER) हा िनया तदार
देशा या सरकारचा आयातदार द ेशाबरोबर या ंची िनया त मया िदत कर यासाठी क ेलेला
करार आह े. देशांतग त उ ोगा ंचे संर ण कर यासाठी त े आयातदार द ेशा ार े सि य क ेले munotes.in
Page 38
आंतररा ीय अथ शा
38 जाते. आयातीची मया दा माण , मू य िक ंवा बाजारातील वाटा यान ुसार िनि त क ेला जातो .
VERs विचतच ऐि छक असतात , आयात करणा या द ेशां या बाजारप ेठेत व ेश
िमळव यासाठी त े िनया तदारा ंकडून वीकारल े जातात . VERs चे उदाहरण हणज े
१९८१ म ये वाटाघाटी क ेले या य ूएसला जपानी ऑटोमोबाईल िनया तीवर लावल ेले
ऐि छक ितब ंध होय.
२) काउंटरवेिलंग ड्यूटी(CD): CD हे आयात क ेले या उ पादना ंवर लादल ेले आयात
शु क आह े जे हा अशी उ पादन े आयात क ेली जातात . आयात क ेले या उ पादना ंची
वाजवी आिण बाजारािभम ुख िक ंमत स ुिनि त कर याचा आिण या ार े देशांतग त उ ोग
आिण क ंप यांचे संर ण कर याचा हा एक य न आह े. काही परद ेशी देश या ं या म ूळ
देशात िनया त अन ुदान आिण िनया त सवलती या ंसारख े फायद े उपभोगतात . आयात
केले या उ पादना ंची वाजवी आिण बाजारािभम ुख िक ंमत स ुिनि त कर याचा आिण
या ार े देशांतग त उ ोग आिण क ंप यांचे संर ण कर याचा हा य न आह े. काउंटरवेिलंग
ड्यूटीचे उि आयात क ेले या उ पादना ार े िमळणारा कमी िकमतीचा फायदा द ूर करण े
हा आह े.
३) अवपुंजन िवरोधी जकात शु क: व त उ पादना ंची बाह े न होणारी आयात
थांबिव यासाठी , आयात करणा रे देश उ पादनावर श ु क लादतात . यामुळे आयात
केले या उ पादना या िकमतीत वाढ होत े. इतर द ेशांतून येणा या व त आयातीपास ून
देशांतग त उ पादका ंचे संर ण कर यासाठी हा जकात िवरहीत अडथळा मह वाचा उपाय
आहे.
४) तांि क, शासक य आिण इतर िनयम : आंतररा ी य यापार अन ेक ता ंि क,
शासक य आिण इतर िनयमा ं ारे ितब ंिधत आह े. याम य े सुर ा िनयम , अ न
उ पादना ंसाठी आरो य िनयम उ पादनाचा उगम आिण साम ी दश िवणारी ल ेबिलंग
आव यकता या ंचा समाव ेश आह े. या कारच े अडथळ े सामा यतः िवकिसत द ेशां ारे
िवकसनशी ल देशांकडून होणा या आयातीिव लादल े जातात .
५) ाधा य सरकारी खर ेदी धोरण : या धोरणा ंतग त, सरकार या ं या खर ेदी धोरणात
थािनक उ पादका ंना ाधा य द ेते. मं ालया ंना आयात उ पादन े खरेदी कर यास मनाई
आहे आिण या ंना देशांतग त उ पािदत व त ूंना ाधा य दे याचे िनद श िदल े आहेत.
६) थािनक साम ीची आव यकता : देशांतग त उ पादका ंना देशांतग त बाजारात ून क चा
माल खर ेदी करण े अिनवाय क न सरकार क या माला या आयातीला पराव ृ क
शकते हे माण एकतर क या माला या भौितक माणान ुसार िक ंवा क या माला या
मू या या स ंदभा त य क ेले जाते.
७) िनया त अन ुदान: िनया त अन ुदान हणज े थेट पेम ट िकंवा देशा या िनया तदारा ंना कर
सवलत आिण अन ुदािनत कज देणे होय .परदेशात िनया त केले या मालाची ित नग िकंमत
कमी कर यासाठी ह े िदले जाते. हे उ पादन सं थेला आप या माला या मोठ ्या माणात
िनया त बाजारात घरग ुती बाजाराप े ा कमी िकमतीत िवक यास स म करत े. िनया त
अनुदान य िक ंवा अ य अस ू शकत े. GATs करारान ुसार य िनया त अन ुदान
ितबंिधत असल े तरी, देश िनया त ो साहनासाठी अ य िनया त अन ुदान वापरतात . munotes.in
Page 39
यापारी धोरण भाग १
39 याम य े अनुदािनत कज , दुिम ळ क या मालाच े मालम ा वाटप िक ंवा परक य चलन , कर
सवलत या ंचा समाव ेश आह े. इ.
३.६ सारांश
या करणा म ये आपण यावसाियक धोरणाची स ंक पना आिण याची उि े य ांचा
अ यास क ेला आह े. यावसाियक धोर णाचे दोन कार आह ेत; मु यापार आिण स ंर ण
धोरण,मु यापार अ ंतग त यापार , कोण याही यापार अडथ या ंिशवाय द ेशांदर यान
होतो. मु यापारात स ंसाधना ंचे काय म वाटप , िवशेषीकरण आिण आ ंतररा ीय सहकाय
यासारख े फायद े आहेत. संर ण धोरणा ंतग त, देश आयात ितब ंिधत कर यासाठी आिण
देशांतग त उ ोगा ंचे संर ण कर यासाठी जकात , आयात कोटा यासार या यापार
अडथ या ंचा वापर करतात . बालउ ोग य ुि वाद , उ ोगा ंचे िविवधीकरण आिण रोजगार
संर णा या आधारावर स ंर णा चे समथ न केले जाते. देश आयात ितब ंिधत कर यासाठी
जकात वापरतात आयात कमी कर यासाठी आिण द ेशांतग त उ पादन वाढव यासाठी
देशा ारे शु क वापरल े जातात . दुसरीकड े कोटा द ेशात आयात क ेले या व त ूंचे भौितक
माण मया िदत करतात . हे जकात िवरहीत अडथ या ंचे उदाहरण आह े. देशांतग त
बाजारप ेठेचे र ण कर या साठी व ैि छक िनया त ितब ंध, अवपुंजनिवरोधी कत ये आिण
तांि क, शासक य आिण इतर िनयमा ंसारख े इतर ग ैर-शु क अडथळ े देखील द ेश
वापरतात .
३.७
१) यावसाियक यापार धोरण हणज े काय? याची म ु य उि े काय आह ेत?
२) मु यापार धोरणा या बाज ूने युि वाद करा
३) मु यापार धोरणा या िवरोधातील य ुि वादा ंवर चचा करा.
४) संर ण धोरणा या बाज ूने युि वादा ंवर चचा करा
५) संर णवाद धोरणािव या य ुि वादा ंवर चचा करा.
६) जकाती या कारा ंवर चचा करा.
७) जकाती चे आिथ क प रणाम प करा .
८) कोटा हणज े काय. कोटा या कारा ंचे वण न करा .
९) कोटाच े आिथ क प रणाम प करा .
१०) कोण याही दोन कार या जकात िवरहीत अडथ या ंचे वण न करा
munotes.in
Page 40
40 ४
यापारी धोरण - भाग २
घटक रचना
४.० उि े
४.१ आिथ क एक ीकरणाचा अथ , कार आिण उि े
४.२ युरोिपयन स ंघ
४.३ ेि झट
४.४ एिशयन
४.५ सारांश
४.६
४.० उि े
१) अथ , उि े आिण आिथ क एका मत ेचे कार या ंचा अ यास करण े.
२) युरोिपयन य ुिनयनच े उि आिण कामिगरी समजून घेणे
३) ेि झटची कारण े समज ून घेणे
४) एिशयनची भ ूिमका समज ून घेणे
४.१ आिथ क एक ीकरण : अथ , उि े आिण कार
४.१.१ आिथ क एक ीकर णाचा अथ
आधुिनक आिथ क यव था अशा त ं ांवर आधा रत आह े याच े उ पादन मोठ ्या माणावर
झाले तरच आिथ क ्या ती फायद ेशीर ठरत े. यासाठी एक कड े बाजारप ेठांचा िव तार
करणे आिण द ुसरीकड े लोका ंची यश वाढवण े आव यक आह े. आधुिनक त ं ाना या
भावी वापरासाठी , लहान अ ंतग त बाजारप ेठा असल े या काही द ेशांनी ाद ेिशक गटा ंम ये
वतःला संघिटत कर याचा य न क ेला आह े. आिथ क एका मता , हणज े यापक अथा ने
वेग या अथ यव थ ेचे एका मोठ ्या अथ यव थ ेत एक ीकरण करण े होय. सा वाटोर या
मते आिथ क एक करण हणज े "केवळ एक सामील होणा या रा ा ंमधील यापार अडथळ े
भेदभावप ूण पणे कमी करणे िकंवा दूर कर याच े यावसाियक धोरण आह े."
अशा कार े आिथ क एक ीकरण अशा यव थ ेचा संदभ देते या ार े दोन िक ंवा अिधक द ेश
मोठ्या आिथ क द ेशात एकि त होतात आिण रा ीय सीमा ंवर िव मान असमानता आिण munotes.in
Page 41
यापारी धोरण भाग २
41 भेदभाव काढ ून टाकतात आिण सम ूहाबाह ेरील द ेशांिव समान दर आिण यापार धोरणा ंचे
पालन करतात . िटनबज न यांनी आिथ क एक करणाची या या "आंतररा ीय
अथ यव थ े या सवा त इ स ंरचनेची िनिम ती, इ तम काय णालीतील क ृि म अडथळ े दूर
करणे आिण सम वय आिण एक करणा या सव इ घटका ंची जाणीवप ूव क ओळ ख क न
देणे" अशी क ेली आह े. िटनबज नने एका मत े या नकारा मक आिण सकारा मक प ैलूंम ये
फरक क ेला आह े.
एका मत े या नकारा मक प ैलूंम ये भेदभाव काढ ून टाकण े आिण सद य द ेशांमधील
व तूं या हालचालीवरील िनब ध यांचा समाव ेश होतो . एका मत े या सकारा मक प ैलूंम ये
अशा धोरणा मक उपाया ंचा अवल ंब करण े आिण िदल े या आिथ क े ाम य े बाजारातील
िवकृती दूर करण े सुलभ कर यासाठी स ं था मक यव था या ंचा समाव ेश होतो .आिथ क
एका मता ही एक ि या आिण एक ि थती हण ून समजली जाऊ शकत े. एक ि या
हणून, िविवध रा रा या ंतील आिथ क घटका ंमधील भ ेदभाव न कर या या उ ेशाने
उपाययोजना ंशी संबंिधत आह े. अशा घडामोड ची ि थती हण ून, हे िविवध रा रा या ंचा
समाव ेश असल ेले े हण ून मानल े जाऊ शकत े याम य े िविवध कार या भ ेदभावाची
अनुपि थती आह े.
आिथ क एक ीकरणाची दोन आव यक व ैिश ्ये आहेत:
(i) सद य रा ा ंम ये मु यापाराचा प रचय .
(ii) सद य नसल े या द ेशांिव सामा य बा श ु क धोरण लादण े.
या दोन व ैिश ्यांव न आिथ क एक करण ह े मु यापार आिण श ु क स ंर ण या ं यातील
सं ेषण आह े.
४.१.२ आिथ क एक ीकरणाची उि े
दोन िक ंवा अिधक द ेशांमधील आिथ क एका मता खालील म ु य फायद े आणत े:
(i) माणा या बचती :
अंतग त बाजारप ेठ लहान असल े या व ैयि क द ेशांकडे उ पादन वाढव याची मता
मया िदत आह े. आिथ क एका मता कोण याही सद य द ेशाने उ पािदत क ेले या उ पा दनांचा
अ ितब ंिधत व ेश दान करत े. हे उ पादन वाढव यास आिण मोठ ्या माणावर
अथ यव थ े या फाय ा ंचे पूण पणे शोषण कर यासाठी मजब ूत ो साहन द ेते.
(ii) आंतररा ीय िवशेषीकरण :
आिथ क एका मता सद य द ेशांना उ पादन े आिण ि या या दो हीम य े अिधकािधक
िवशेषीकरण ा कर यास स म करत े. सद य द ेशां ारे तुलना मक खचा या फाय ावर
आधा रत िवशेषीकरणा मुळे उ पादनात मोठ ्या माणात िव तार होऊ शकतो .
munotes.in
Page 42
आंतररा ीय अथ शा
42 (iii) उ पादनाम य े गुणा मक स ुधारणा :
अनेक देशांमधील ाद ेिशक आिथ क सहकाया मुळे वेगवान ता ंि क बदल होतात आिण
मोठ्या आिण स ुलभ भा ंडवला या हालचाली होतात . सद य द ेश अशा अन ुकूल
प रि थतीत उ पादनात ग ुणा मक स ुधारणा घडव ून आण ू शकतात . सद य रा ा ंमधील
यापार स ुलभ कर यासाठी पायाभ ूत सुिवधांम येही गुंतवणूक केली आहे.
(iv) रोजगाराचा िव तार :
काही देश ाद ेिशक आिथ क गटा ंम ये वत :ला स ंघिटत करतात आिण द ेशात मा ं या
अिनब ध वाहाला परवानगी द ेतात, यामुळे रोजगार आिण उ प न वाढ ू शकत े. यामुळे
लोकांचे क याण वाढत े.
(v) यापारा या अट म य े सुधारणा :
आिथ क एका मत ेमुळे सद य द ेशांची सौद ेबाजी कर याची श उव रत जगा या त ुलनेत
सुधारते. यामुळे यां या यापारा या अट म य े ल णीय स ुधारणा होत े.
(vi) आिथ क काय मतेत वाढ :
आिथ क एका मत ेमुळे देशात पधा वाढत े. यामुळे संपूण गटाची उ च पातळीची आिथ क
काय मता राख यात मदत हो ते. यामुळे सहभागी द ेशांसाठी स ंसाधना ंचा अिधक चा ंगला
वापर होतो .
(vii) राहणीमानात स ुधारणा :
काही द ेश वतःला ाद ेिशक गटा ंम ये संघिटत क े यामुळे, पधा मक िकमत वर उ म
कार या व त ूंची सहज उपल धता होते.रोजगारा या स ंधी आिण यश वाढ यान े
लोकांचे जीवनमान स ुधार यास हातभार लागतो .
(viii) घटक गितशीलत ेत वाढ :
आिथ क एक करणाम ुळे सद य द ेशांमधील कामगार आिण इतर घटका ं या हालचाल वरील
अडथळ े दूर होतात . वाढीव घटक गितशीलता रोजगार वाढवत े; घटक खच कमी करत े;
आिण सव सद य द ेशांम ये उ पादक ि या ि या ंना ो साहन द ेते.
(ix) राजक य सहकाय :
आिथ क सहकाया मुळे सद य द ेशांमधील चा ंग या राजक य स ंबंधांचा पाया घातला जातो
आिण अशा स ंबंधांचा उपयोग द ेशातील स ंघष सोडव यासाठी क ेला जाऊ शकतो .
४.२ आिथ क एक ीकरणाच े कार
आिथ क एक करण खालील म ु य कार आह ेत:
१) ाधा य यापार े :
ाधा य यापार े िकंवा असोिसएशन हा आिथ क एका मत ेचा सवा त िढला कार आह े.
या यव थ ेत, सद य द ेश एकम ेकांकडून होणा या आयातीवर श ु क कमी करतात . दुस या
श दांत, सद य द ेश एकम ेकांना ाधा य द ेतात. सद य नसल े या देशांसाठी, ते यांचे munotes.in
Page 43
यापारी धोरण भाग २
43 वैयि क श ु क कायम ठ ेवतात . ाधा य यापार े ाचे उ म उदाहरण हणज े
१९३२ म ये थापन झाल ेली ाधा याची रा क ुल यव था होय. ितचे नेतृ व ि टन करत
आहे आिण यात सव रा क ुल देशांचा समाव ेश आह े.
२) मु यापार े :
आिथ क एका मत े या या व पाम य े, सद य द ेश आपापसात जकात आिण इतर यापार
िनब ध पूण पणे काढून टाकतात . तथािप , येक सद य द ेश गैर-सद य द ेशांिव वतःच े
यापार अडथळ े राख यासाठी वत ं आह े. मु यापार े ाचे मह वाच े उदाहरण ह णजे
युरोिपयन ेड असोिसएशन (EFTA). ही स ंघटना नो ह बर, १९५९ म ये थापन
कर यात आली . यात इं लंड, ऑि या , डे माक , नॉव , वीडन , पोतु गाल, ि व झल ड
आिण िफनल ंड या द ेशांचा सहयोगी सद य हण ून समाव ेश कर यात आला . अशी द ुसरी
संघटना हणज े लॅिटन अम े रकन ेड असोिसएशन (LAFTA). हे १०लॅिटन अम े रकन
देशांनी जून १९६१ म ये तयार क ेले होते.
३) सीमाश ु क स ंघ:
दोन िक ंवा अिधक द ेशांमधील एक करणाचा अिधक औपचा रक कार हणज े सीमाश ु क
संघ होय. एक करणा या या व पाम य े, सद य द ेश आपापसात सव शु क आिण इतर
यापार अडथळ े र करतात .ते एक सामा य बा दर आिण यावसाियक धोरण द ेखील
वीकारतात .सद य द ेशांसाठी सव यापार अडथळ े दूर कर या या बाबतीत सीमाश ु क
संघटना आिण म ु यापार े समान आह ेत.परंतु गैर-सद य द ेशांिव सामा य बा
शु का या संदभा त सीमाश ु क स ंघमु यापार े ापे ा वेगळे आहे.मु यापार े ा या
बाबतीत , सद य द ेश गैर-सद य द ेशांिव या ंचे वतःच े शु क आिण इतर यापार
अडथळ े कायम ठ ेवतात. अशा कार े सीमाश ु क संघ हा म ु यापार े ापे ा
एक करणाचा अिधक जवळचा िवणल ेला कार आह े. सीमाश ु क संघाम ये, सव सद य
देश सद य नसल े या द ेशांिव एकल आिथ क एकक हण ून काय करतात . सीमाश ु क
संघाचे उदाहरण हणज े १९५७ म ये पि म जम नी, ा स , इटली , बेि जयम , नेदरलँड
आिण ल झ बग यांनी थापन क ेलेला युरोिपयन आिथ क सम ुदाय.
४) सामाईक बाजार :
सामाईक बाजार हणज े सीमाश ु क संघापे ा देशां या सम ूहाम य े अिधक एकि त यव था
असण े होय. सामाियक बाजाराम य े सद य द ेशांमधील जकात आिण यापार िनब ध र
करणे आिण सामा य बा जकाती चा अवल ंब करण े समािव आह े. यात सद य रा ा ंम ये
म आिण भा ंडवलाची म ु हालचाल समािव आह े. अशा कार े समान बाजारा या
बाबतीत , सद य द ेशांमधील व त ू आिण घटका ंची मु आिण एकाि मक हालचाल असत े.
युरोिपयन सामाईक बाजार (ECM) याला य ुरोिपयन आिथ क सम ुदाय(EEC) असेही
हटल े जाते ते सामाईक बाजाराच े सव म उदाहरण आह े.
munotes.in
Page 44
आंतररा ीय अथ शा
44 (v) आिथ क संघ:
आिथ क एका मत ेचा सवा त गत कार याम य े सवा त मोठ ्या माणात सहकाया चा
समाव ेश आह े तो हणज े आिथ क संघ. आिथ क संघा या बाबतीत , दोन िक ंवा अिधक द ेश
एक समान बाजारप ेठ तयार करतात . या यित र , एक सामा य िव ीय , आिथ क, िविनमय
दर, औ ोिगक आिण इतर सामािजक -आिथ क धोरण े वीकार तात.सद य द ेश एक समान
चलन आिण ब ँिकंग णाली तयार कर याचा य न करतात .आिथ क संघाचे उदाहरण
हणज े BENELUX ( बेि जयम , नेदरलँड्स आिण ल झ बग सह) याची थापना १९४८
म ये सु वातीला सीमाश ु क स ंघ हणून झाली होती पर ंतु नंतर १९६० म ये याच े
आिथ क संघात पा ंतर झाल े. हे देश आता EU म ये सामील झाल े आहेत. युरोिपयन
आिथ क सम ुदाय(EEC) ने १९९१ म ये युरोिपयन य ुिनयन (EU) हणून ओळख या
जाणा या आिथ क संघात वतःच े पांतर केले आहे.
४.३ युरोिपयन य ुिनयन
युरोिपयन य ुिनयन चा इितहास
युरोिपयन यापार े ाची स ंक पना थम १९५० म ये थािपत कर यात आली .
युरोिपयन कोळसा आिण टील सम ुदाय (ECSC) चेबेि जयम , ा स , जम नी, इटली ,
ल झ बग आिण न ेदरलँड हे सहा स ं थापक सद य होत े. रोम या करारान े १९५७ म ये एक
सामाईक बाजारप ेठ थापन क ेली. १९६८ म ये सीमाश ु क काढ ून टाकल े आिण िवश ेषत:
यापार आिण श ेतीम य े मानक धोरण े लाग ू केली. ECSC ने १९७३ म ये डे माक ,
आयल ड आिण य ुनायटेड िकंगडम जोडल े. यांनी १९७९ म ये पिहली स ंसद तयार क ेली.
१९८१ म ये ीस सामील झाल े, यानंतर १९८६ म ये पेन आिण पोत ु गाल सामील
झाले.माि च या करारान े १९९३ म ये युरोिपयन य ुिनयन सामाियक बाजारप ेठ थापन
केली. दोन वषा नंतर युरोिपयन सम ुदायान े ऑि या , वीडन आिण िफनल ंड जोडल े.
२००४ म ये आणखी बारा द ेश सामील झाल े: साय स, झेक जास ाक , ए टोिनया ,
हंगेरी, लॅटि हया , िलथुआिनया , मा टा , पोलंड, लो हािकया आिण लो ह ेिनया इ यादी .
ब गे रया आिण रोमािनया २००७ म ये सामील झाल े.
िल बन या करारान े २००९ म ये युरोिपयन स ंसदेचे अिधकार वाढवल े. याने युरोिपयन
युिनयनला आ ंतररा ीय करारा ंवर वाटाघाटी आिण वा री कर याच े कायद ेशीर अिधकार
िदले. यामुळे युरोिपयन य ुिनयनम य े श , सीमा िनय ं ण, थला ंतर , नागरी आिण
गु हेगारी करणा ंम ये यायालयीन सहकाय आिण पोिलस सहकाय वाढल े.१९ सद य
रा े युरोझोन हण ून ओळख या जाणा या आिथ क संघात सामील झाल े, जे युरोचा एकच
चलन हण ून वापर करतात . चलन स ंघ ३४२ दशल युरोिपयन य ुिनयन नाग रका ंचे
ितिनिध व करतो . युरो हे अमेरीके या डॉलर न ंतर दुसरे सवा त मोठ े राखीव चलन तस ेच
जगातील द ुसरे सवा त जा त यापा रात असल ेले चलन आह े.
munotes.in
Page 45
यापारी धोरण भाग २
45 युरोिपयन य ुिनयनची उि े पुढील माण े आहेत:
• शांतता, ितची म ू ये आिण नाग रका ंचे क याण या ंना ो साहन द ेणे
• आ य आिण थला ंतराचे िनयमन कर यासाठी आिण ग ु हेगारी रोख यासाठी आिण
यांचा सामना कर यासाठी बा सीम ेवर यो य उपाययोजना करताना , अंतग त
सीमांिशवाय वातं य, सुर ा आिण याय दान कर णे .अंतग त बाजार थापन कर णे.
• संतुिलत आिथ क वाढ आिण िक ंमत ि थरता आिण प ूण रोजगार आिण सामािजक
गतीसह उ च पधा मक बाजार अथ यव था यावर आधा रत शा त िवकास सा य
करणे
• पया वरणा या ग ुणव ेचे संर ण आिण सुधारणा कर णे
• वै ािनक आिण ता ंि क गतीला ो साहन देणे
• सामािजक बिह कार आिण भ ेदभावाचा सामना कर णे
• सामािजक याय आिण स ंर ण, मिहला आिण प ु ष या ं यातील समानता आिण
मुला या ह का ंचे संर ण करण े
• युरोिपयन य ुिनयन देशांमधील आिथ क, सामािजक आिण ाद ेिशक एकता आिण
एकता वाढवण े
• या या सम ृ द सां कृितक आिण भािषक िविवधत ेचा आदर कर णे
• एक आिथ क आिण िव ीय संघ थापन करणे याच े चलन य ुरो आह े
यापक जगाम य े युरोिपयन य ुिनयनची उि े पुढील मान े आहेत:
• याची म ू ये आिण िहतस ंबंध राखण े आिण ो साहन द ेणे
• शांतता आिण स ुरि तता आिण प ृ वी या शा त िवकासासाठी योगदान द ेणे
• लोकांम ये एकता आिण पर पर आदर , मु आिण िन प यापार , ग रबी िनम ू लन
आिण मानवी ह का ंचे संर ण यासाठी योगदान द ेणे
• आंतररा ीय काय ाच े काटेकोर पालनकर णे
युरोिपयन सम ुदायाची कामिगरी
१. शांतता आिण ि थरता :
युरोिपयन सम ुदायाने अ या शतकाह न अिधक शा ंतता, ि थरता आिण सम ृ ी िदली आह े.
हे मु स ेिगरीम य ेही मह वाची भ ूिमका बजावत े आिण याच फाय ा ंना - तसेच लोकशाही ,
मूलभूत वात ं य आिण काय ाच े रा य इ.जगभरात ो साहन द े यासाठी का य करत े. munotes.in
Page 46
आंतररा ीय अथ शा
46 २०१२ म ये, युरोिपयन सम ुदायाला या े ातील कामिगरीब ल नोब ेल शा ंतता प ुर कार
दे यात आला .
२. एकल बाजार :
युरोिपयन सम ुदायाच े मु य आिथ क इंिजन एकल बाजार आहे. हे बह तेक व त ू, सेवा, पैसा
आिण लोका ंना बह त ेक देशात मु पणे िफर यास स म करत े. युरोपभोवती िफरण े
न क च ख ूप सोप े झाल े आह े - सव युरोिपयन सम ुदायातील नाग रका ंना कोण याही
युरोिपयन य ुिनअन देशात अ यास कर याचा , काम कर याचा िक ंवा िनव ृ हो याचा
अिधकार आह े. युरोिपयन य ुिनयनच े रा ीय हण ून, रोजगार , सामािजक स ुर ा आिण कर
उ ेशांसाठी, येक युरोिपयन य ुिनयन देशाने इतर सद य द ेशां या नाग रका ंशी या या
वतः या नाग रका ं माण ेच वाग वणे आव यक आह े.
• युरो– ३४० दशल ाह न अिधक युरोिपयन य ुिनयन नाग रका ं ारे वापरल ेले, युरोने
चलनातील चढउतार आिण िविनमय खचा चा धोका द ूर केला आह े आिण आप या सवा या
फाय ासाठी एकल बाजारप ेठ मजब ूत केली आह े.
• टेिलफोन आिण िडिजटल स ेवा– युरोिपयन य ुिनयन द ेशांनी आपल े रोिमंगचे िनयम
संपवले आह ेत संपूण युरोिपयन य ु रयनम ये कोणत ेही नाग रक यांचा फोन आिण
ऑनलाइन स ेवा कोण याही अित र श ु कािशवाय वाप शकतात
३. नाग रका ंचे ह क आिण स ंर ण
युरोिपयन य ुिनयनमधील करार युरोिपयन य ुिनयनमधील नाग रका ंना आिण कायद ेशीर
रिहवाशा ंना अन ेक े ांम ये युरोिपयन य ुिनयनकाय ाम य े लागू केलेले िव त ृत अिधकार
देतात.
४. मूलभूत ह का ंची सनद
युरोिपयन य ुिनयन ची मुलभूत ह का ंची सनद य ुरोिपयन य ुिनयन मधील लोकांना उपभोगल ेले
सव वैयि क , नागरी , राजक य , आिथ क आिण सामािजक अिधका रात एक आणत े.
५. रोजगार ह क
युरोिपयन य ुिनयन मधील येक कामगाराला कामा या िठकाणी आरो य आिण स ुरि तत ेशी
संबंिधत काही िकमान अिधकार आह ेत; समान स ंधी; सव कार या भेदभावापास ून
संर ण; आिण कामगार कायद े इ.कायद े आहेत.
६. अंका मक अिधकार
आप या सवा चे आप या वैयि क मािहती वर अिधक िनय ं ण आह े याची खा ी
कर यासाठी य ुरोिपयन य ुिनयन े वैयि क अिधकार आिण व ैयि क मािहतीच े संर ण आिण
मािहती संर ण आिण गोपनीयता काय ा ंम ये कठोर भ ूिमका घ ेतली आह े.
munotes.in
Page 47
यापारी धोरण भाग २
47 ७. ाहक ह क
युरोिपयन य ुिनयन ाहका ंना या मािहतीन े सुरि त वाट ू शकत े क या ंनी नको असणारी
उ पादन े परत क े यास या ंना या ंचे पैसे परत िमळतील आिण या ंना वास करताना
टाळता य े याजोगा िवल ंब िकंवा वास र के याचा अनुभव आ यास या ंना परतावा
िमळेल. आिण ग ुणव ा आिण स ुरि तता या दो ही बाबतीत , युरोिपयन य ुिनयन या
दुकानांमधील मानक व त ू जगातील सवा त उ म व त ू आहेत.
८. यवसाय , वाढ आिण यापार
युरोिपयन य ुिनयन हा जगातील सवा त मोठा यापार गट आह े. हे उ पािदत व त ू आिण
सेवांचे जगातील सवा त मोठ े िनया तक आह े आिण १०० ह न अिधक द ेशांसाठी सवा त मोठ े
आयात बाजार आह े. सद या ंमधील म ु यापार ह े युरोिपयन य ुिनयन या स ं थापक
त वांपैक एक होत े. एकल बाजाराम ुळे हे श य झाल े आह े. या या सीम ेपलीकड े,
युरोिपयन य ुिनयनद ेखील जागितक यापार उदारीकरण कर यासाठी वचनब आह े.
९. यापार
युरोिपयन य ुिनयनन े वतं यापार धोरणा ंऐवजी जागितक म ंचावर एकाच आवाजासह काय
क न मजब ूत थान ा क ेले आह े.जागितक यापारा या बाबतीत य ुरोिपयन य ुिनयन
मुख थानावर आह े. आम या यापार यव थ े या मोकळ ेपणाचा अथ असा आह े क
युरोिपयन य ुिनयन हा जागितक यापारातील सवा त मोठा ख ेळाडू आह े आिण यवसाय
कर यासाठी िव ासाह भागीदार आह े.
युरोिपयन य ुिनयन -िसंगापूर मु यापार करार :
२०१८ म ये वा री क ेलेला हा करार , युरोिपयन य ुिनयन कंप यांना िस ंगापूरला अिधक
िनया त करण े सोप े करत े, कामावरील लोका ं या ह का ंचे आिण पया वरणाच े संर ण
कर यात मदत करत े आिण स ेवा आिण सरकारी करारा ंसाठी िस ंगापूरची बाजारप ेठ
युरोिपयन य ुिनयन कंप यांना खुली करत े.
१०. अ न ग ुणव ा आिण पया वरणीय मानक े
कारण य ुरोिपयन य ुिनयन देश ख ूप जवळ ून सहकाय करतात , अ न आिण पया वरण
जगातील काही सव च ग ुणव ा मानक े पूण करतात .
११. अ न
आरो याच े संर ण करण े हे सव युरोिपयन य ुिनयन चे कायद े आिण श ेती आिण अ न
े ातील मानका ंचे उि आह े. युरोिपयन य ुिनयन ची – या ी काय ाची िव त ृत सं था
युरोिपयन य ुिनयनमधील स ंपूण अ न उ पादन आिण ि या साखळी तस ेच आयात आिण
िनया त केले या व त ूंचा समाव ेश करत े.
munotes.in
Page 48
आंतररा ीय अथ शा
48 १२. पया वरण
युरोिपयन य ुिनयनन े जगातील काही कठोर पया वरणीय मानक े िवकिसत क ेली आह ेत.
युरोिपयन य ुिनयन धोरण हवामान , आरो य आिण ज ैविविवधत ेचे धोके कमी कर याचा
य न करत े. युरोिपयन य ुिनयनन े आधीच उ सज न ल य गाठल े आहे.
१३. आंतररा ीय म ु स ेिगरी आिण िवकास
वेगवेग या आकारा या २७रा ांपे ा एकज ुटीने काम करणा या य ुरोिपयन य ुिनयन देशांचा
जागितक तरावर दबदबा अिधक आह े. एकि तपण े, युरोिपयन य ुिनयन सं था आिण
रा ीय सरकार े हे िवकास सहा याच े जगातील आघाडीच े दाता आह ेत आिण चा ंग या
शासनाला चालना द े यासाठी , उपासमारीचा सामना कर यासाठी आिण न ैसिग क
संसाधना ंचे जतन कर यासाठी एकि तपण े काय करतात .
१४. मु स ीपणा आिण स ुर ा
आप या राजक य , यावहा रक आिण आिथ क पािठ ं या ार े, युरोिपयन य ुिनयनन े युगो लाव
यु ांपासून पि म बा कनम य े शांतता थािपत कर यात मह वप ूण भूिमका बजावली
आहे.एक उदाहरण हणज े सिब या आिण कोसोवो या ं यातील य ुरोिपयन य ुिनयनमुळे
झालेला सुलभ स ंवाद होय . यामुळे एि ल २०१३ म ये एक मह वाचा करार झाला जो
स या युरोिपयन य ुिनयन समथ नासह लाग ू केला जात आह े.
१५. मानवी ह क
युरोिपयन य ुिनयन े मानवी ह क धोरण माग दश क त व े ज से क द ंड, आिण अिभ य
वातं य, ऑन आिण ऑफलाइन दो ही प तीन ेिवकिसत क ेली आह ेत. युरोिपयन
युिनयनच े लोकशाही आिण मानवी ह क या क रता (EIDHR) या द ेशांम ये आिण
देशांम ये यांना सवा िधक धोका आह े तेथे मानवी ह क आिण म ूलभूत वात ं यांचा आदर
कर यासाठी समथ न दान करत े.
१६. मानवतावादी मदत
जे हा मोठ ्या आप ी िक ंवा मानवतावादी आप कालीन प रि थती उ वत े ते हा य ुरोिपयन
युिनयन युरोपमधील आिण परद ेशातील द ेश आिण लोकस ं येला मदत प ुरवते. एकि तपण े,
युरोिपयन य ुिनयन आिण याच े घटक द ेश हे मानवतावादी मदतीच े जगातील आघाडीच े
दाता आह ेत. दरवष य ुरोिपयन य ुिनयन ८०पे ा जा त द ेशांम ये आप ी आिण स ंघषा या
ि थतीत अडकल े या १२०दशल ाह न अिधक आप ी ता ंना अ न, िनवारा , संर ण,
आरो यस ेवा आिण व छ पाणी प ुरवते.
४.३.१ ेि झट
ेि झट हणज े काय?
‘ ेि झट ’ हे इं लंड या युरोिपयन य ुिनयनमध ून बाह ेर पड याला िदल ेले नाव आह े.
साव मत: ेि झट सोड यासाठी साव मत २३ जून २०१६ रोजी, इं लंडने युरोिपयन munotes.in
Page 49
यापारी धोरण भाग २
49 युिनयन या सद य वावर साव मत घ ेतले. मतदारा ंसमोर असा होता क : ‘इं लंडने
युरोिपयन य ुिनयनच े सद य राहाव े क य ुरोिपयन य ुिनयन सोडाव े?’ ५४.८९% मतदारा ंनी
युरोिपयन य ुिनयन सोड यास मतदान क ेले. इं लंडने३१जानेवारी २०२० रोजी य ुरोिपयन
युिनयन सोडल े.
ेि झटसाठी समयस ुची
२९ माच २०१७ रोजी ि टन या प ंत धान ट ेरेसा मे यांनी अन ु छेद ५० लागू के यावर
युरोिपयन य ुिनयन सोड याची ि या औपचा रकपण े सु झाली . सु वातीला इं लंडकडे
युरोिपयन य ुिनयनसोबत नवीन स ंबंधांसाठी वाटाघाटी कर यासाठी या तारख ेपासून दोन
वष होती . ८ जून २०१७ रोजी झाल े या न ॅप िनवडण ुक नंतर, मे या द ेशा या न े या
रािह या . तथािप , द कंझ ह िट ह प ाने संसदेत या ंचे पूण बह मत गमावल े आिण
युरो केि टक ड ेमो ॅिटक य ुिनयिन ट पाट (DUP) सोबत करारावर सहमती दश िवली.
यामुळे नंतर ितला स ंसदेत पैसे काढ याचा करार म ंजूर कर यात काही अडचण िनमा ण
झाली. १९जून २०१७ रोजी चच ला सु वात झाली .
२५ नो ह बर २०१८ रोजी, ि टन आिण य ुरोिपयन य ुिनयनया ंनी नाग रका ंचे ह क , ेि झट
िवधेयक आिण आय रश सीमा यासार या म ुद् ांना पश क न ५९९ पानांचा माघार
घे याचा करार क न , ेि झट करारावर सहमती दश वली. १५ जानेवारी २०१९ रोजी
संसदेने या करारावर थम मतदान क ेले. संसदे या सद या ंनी करार नाकार यासाठी
४३२-२०२ मते िदली , हा अलीकडील इितहासातील हाऊस ऑफ कॉम समधील
सरकारचा सवा त मोठा पराभव आह े.हाऊस ऑफ कॉम सन े मंजूर केले या य ुरोिपयन
युिनयनबरोबर वाटाघाटी क ेलेला करार तीन व ेळा अयश वी झा याम ुळे मे य ांनी ७जून
२०१९ रोजी प ा या न े याचे पद सोडल े. पुढ याच मिह यात बो रस जॉ सन या ंची
पंत धानपदी िनवड झाली .जॉ सन यांनी ऑ टोबर या अ ंितम म ुदतीपय त युरोिपयन
युिनयन सोड यासाठी एका यासपीठावर चार क ेला आिण हणाला क तो करार न करता
युरोिपयन य ुिनयन सोड यास तयार आह े. इं लंड आिण य ुरोिपयन य ुिनयन वाता कारांनी
१७ ऑ टोबर रोजी ेि झट सोड या या नवीन करारावर सहमती दश िवली. मे यां या
करारातील म ु य फरक हणज े आय रश ब ॅक टॉप कलम नवीन यव थ ेसह बदलल े गेले
आहे.
इं लंडने ३१ ऑ टो बर २०१९ पय त युरोिपयन य ुिनयन सोडण े अपेि त होत े, परंतु
इं लंड या संसदेने सरकारला म ुदत वाढिव या स भाग पाड या साठी मतदान क ेले आिण
नवीन करारावर मतदानास िवल ंब केला. यानंतर बो रस जॉ सन या ंनी साव ि क
िनवडण ुक ची मागणी क ेली. १२ िडस बर या िनवडण ुक त, पाच वषा पे ा कमी काळातील
ितसरी साव ि क िनवडण ूक, जॉ सन या क ंझ ह िट ह प ान े हाऊस ऑफ कॉम स म ये
६५० जागांपैक ३६४ जागांवर च ंड बह मत िमळवल े.२४ िडस बर, २०२० रोजी, इं लंड
आिण य ुरोिपयन य ुिनयन े एक ता प ुरता म ु - यापार करार क ेला याम ुळे दो ही बाजूंकडून
जकात िकंवा कोटा या बंधनािशवाय व तूंचा यापार क शकतात . तथािप , भिव यातील
संबंधांचे मु य तपशील अिनि त राहतात , जसे क स ेवांमधील यापार , जो इं लंड या
अथ यव थ े या ८०% भाग इतका आह े . munotes.in
Page 50
आंतररा ीय अथ शा
50 इं लंड या संसदेने १ जानेवारी २०२१ रोजी ता प ुरता करार म ंजूर केला होता . याला २८
एि ल २०२१ रोजी य ुरोिपयन स ंसदेने मा यता िदली होती . तर यापार आिण सहकाय
करार (TCA) हणून ओळखला जाणारा हा करार जकात - आिण कोटा -मु कर याची
परवानगी द ेतो
ेि झटसाठी य ुि वाद
युरोिपयन कज संकट, थला ंतर , दहशतवाद आिण इं लंड या अथ यव थ ेवर स े स या
नोकरशाहीचा किथत अिन प रणाम याम ुळे मतदारा ंनी ेि झटला पािठ ंबा िदला . ि टन
युरोिपयन य ुिनयन या क पा ंब ल ब याच काळापास ून सावध आह े, जे मतदारा ंना वाटत े
क इं लंड या साव भौम वाला धोका आह े: देशाने कधीही य ुरोिपयन य ुिनयन या आिथ क
संघाची िनवड क ेली नाही , याचा अथ असा क तो य ुरोऐवजी प ड वापरतो . जरी
ेि झट या समथ कांनी रा ीय अिभमान , सुर ा आिण साव भौम वा या म ुद् ांवर जोर
िदला असला तरी त े आिथ क युि वाद द ेखील करतात . उदाहरणाथ , बो रस जॉ सन ,
मतदाना या प ूव सं येला हणाल े, "युरोिपयन य ुिनयन चे राजकारणी या ं या " यावसाियक
िहतस ंबंधां या काशात " मतदानान ंतर द ुस या िदवशी यापार करारासाठी दरवाजा
ठोठावतील .
४.४ दि णप ूव आिशयाई रा ा ंची संघटना (एिशयन )
दि णप ूव आिशयाई रा ा ंची स ंघटना (एिशयन ) १० दि णप ूव आिशयाई रा ा ंचा एक
ादेिशक गट आह े जो या या सद या ंम ये आिथ क, राजक य आिण स ुर ा सहकाया ला
ो साहन द ेतो. ुनेई, कंबोिडया , इंडोनेिशया, लाओस , मलेिशया, यानमार , िफलीिप स ,
िसंगापूर, थायल ंड आिण ि हएतनाम ह े याच े सद य आह ेत. २०२० म ये, सव एिशयन
रा या ंचा अंदाजे एकूण GDP अंदाजे ३.०८ ि िलयन अमे रकन डॉलर इत का होता .
इितहास : एिशयनची थापना ८ऑग ट १९६७ रोजी ब ँकॉक, थायल ंड येथे सं थापक
सद य , इंडोनेिशया, िफलीिप स , िसंगापूर आिण थायल ंड यांनी आिसयान जाहीरना यावर
वा री क न क ेली. नंतर, इतर सद य ाद ेिशक गटात सामील झाल े.
एिसयनची उि े
• दि णप ूव आिशयाई रा ां या सम ृ आिण शा ंततापूण स मुदायाचा पाया मजब ूत
कर यासाठी समानता आिण भागीदारी या भावन ेने संयु य ना ं ारे देशातील
आिथ क वाढ , सामािजक गती आिण सा ं कृितक िवकासाला गती द ेणे.
• देशातील द ेशांमधील स ंबंधांम ये याय आिण काय ाच े रा य यांचा आदर राख ून
ादेिशक शा ंतता आिण ि थरता वाढवण े
• आिथ क, सामािजक , सां कृितक, तांि क,वै ािनक आिण शासक य े े
इ यादीम य े एकम ेकांना सहकाय करण े .
• शै िणक , यावसाियक , तांि क आिण शासक य े ात िश ण आिण स ंशोधन
सुिवधां या व पा त एकम ेकांना सहा य दान करण े. munotes.in
Page 51
यापारी धोरण भाग २
51 • कृषी आिण उ ोग व यापार े ात आणखी वाढीस ो साहन द े यासाठी अिधक
भावीपण े सहकाय करण े.
• आ नेय आिशयाई अ यासा ंना ो साहन द े यासाठी ; आिण
• समान येय आिण उि े असल े या िव मान आ ंतररा ीय आिण ाद ेिशक
संघटना ंशी जवळच े आिण फायद ेशीर सहकाय राखण े आिण आपापसात आणखी
जवळ या सहकाया साठी सव माग शोधण े.
एिसयन संिहता/सनद :
एिसयन संिहता एिसयनसाठी कायद ेशीर दजा आिण स ं था मक आराखडा दान क न
एिशयन समुदाय सा य कर यासाठी एक मजब ूत पाया हण ून काम करत े. हे एिसयन
मानदंड, िनयम आिण म ू ये देखील स ंिहताब करत े; एिशयनसाठी प ल य े िनि त
करते; आिण जबाबदारी सादर करत े.
एिशयन संिहता१५ िडस बर २००८ रोजी अ ंमलात आ ली. एिशयनसाठी हा अितशय
ऐितहािसक स ंग होता. हणून जकाता येथील एिशयन सिचवालयात एिशयन पररा
मं यांचा मेळावा आयोिजत कर यात आला होता .
एिशयन सनद लाग ू झा यान ंतर, एिशयन यापुढे नवीन कायद ेशीर चौकटी अ ंतग त काय
करेल आिण सम ुदाय-िनमा ण ि य ेला चालना द े यासाठी अन ेक नवीन सं थांची थापना
करेल असे ठरले.
य ात , एिशयनसनद हा १०एिशयन सद य रा ा ंम ये कायद ेशीर ब ंधनकारक करार
बनला आह े.
एिसयन संिहतेचे मह व खालील स ंदभा म ये पािहल े जाऊ शकत े:
• वर या तरावर नवीन राजक य बा ंिधलक
• नवीन आिण विध त वचनब ता
• नवीन कायद ेशीर आराखडा ,कायद ेशीर यि म व
• नवीन आिसयान स ं था
• दोन नवीन ख ुले-िनयु DSGs
• अिधक एिशयन ब ैठका
• एिशयन पररा म ं यां या अिधक भ ूिमका
• एिशयन या सरिचटणीसची नवीन आिण विध त भूिमका
• इतर नवीन उप म आिण बदल munotes.in
Page 52
आंतररा ीय अथ शा
52 एिशयन राजक य स ुर ा सम ुदाय:
राजक य आिण स ुर ा सहकाया या े ात ग े या काही वषा त जे िनमा ण केले गेले आहे
यावर आधा रत , एिशयन ने यांनी एिशयन राजक य -सुर ा सम ुदाय (APSC) थापन
कर यास सहमती दश वली. देशातील द ेश एकम ेकांसोबत आिण जगासोबत या य ,
लोकशाही आिण सौहाद पूण वातावरणात शा ंततेत राहतील याची खा ी करण े हे APSC चे
उि आह े. समुदायाच े सद य क ेवळ आ ंतर- ादेिशक मतभ ेदां या िनराकरणासाठी
शांततापूण ि य ेवर िवस ंबून राह याची आिण या ंची स ुर ा म ूलभूतपणे एकम ेकांशी
जोडल ेली आिण भौगोिलक थान , समान ी आिण उि े यां याशी बा ंधील अस या ची
ित ा करतात . यात खालील घटक आह ेत: राजक य िवकास ; िनयमा ंचे आकार आिण
सामाियकरण ; संघष ितब ंध; संघष िनराकरण ; संघष र शा ंतता िनमा ण; आिण
अंमलबजावणी य ं णा इ.
आिशयाई राजक य स ुर ा सम ुदाया या (APSC ) लूि ंटम य े (काय म पर ेषेम ये)
एिशयन हा सामाियक म ू ये आिण मानद ंडांचा िनयम -आधा रत सम ुदाय आह े;
सव समाव ेशक स ुर ेसाठी सामाियक जबाबदारीसह एकस ंध, शांततापूण , ि थर आिण
लविचक द ेश आहे ; तसेच वाढ या एकाि मक आिण पर परावल ंबी जगात एक गितमान
देश आहे .APSC लूि ंट आिसयान चाट र आिण यात समािव असल े या त व े आिण
उ ेशां ारे माग दश न केले जात े. हे २०१५ पय त APSC ची थापना कर यासाठी एक
आराखडा आिण समयस ुची दान करत े. याचे मह व िटकव ून ठेव यासाठी आिण
िचर थायी ग ुणव ा ठ ेव यासाठी २०१५ नंतरही काय म/ि या ि या सु ठेव यासाठी
लविचकत ेसाठी जागा सोडत े.
आिशयाई आिथ क समुदाय:
आिशयाई आिथ क सम ुदाय (AEC)हे े ा या आिथ क एक करणा या अ ंितम उि ाची
ा ी आह े. हे एिशयनची एक एकल बाजारप ेठ आिण उ पादन आधार , एक अ य ंत
पधा मक े , समान आिथ क िवकासासह आिण जागितक अथ यव थ ेम ये पूण पणे
समाकिलत अशी क पना कर ते. AEC चा इितहास १९९२ पय त शोधला जाऊ शकतो
जे हा एिशयनन े यांनी एिशयनम ु यापार े (AFTA) ची िनिम ती अिनवाय केली.
ते हापास ून, देशा या आिथ क मता ंचा िव तार कर यासाठी य न ती क ेले गेले.
१९९७ म ये ने यांनी एिशयन ि हजन २०२० चा वी कार क े यामुळे व त ू, सेवा,
गुंतवणुक चा म ु वाह , भांडवलाचा म ु वाह , या य आिथ क िवकास आिण घटल ेली
ग रबी आिण सामािजक -आिथ क िवषमता यासह एक अ य ंत पधा मक द ेश हण ून
एिशयनची क पना कर यात आली आह े.
१९९८ म ये, ने यांनी हनोई क ृती योजना (HPA) वीकारली . एिशयन ि हजन २०२०
साकार यासाठी आिथ क एका मत ेसाठी प ुढाकारा ंचा संच तयार क ेला. एकाि मक द ेशाची
गरज ओळख ून, ने यांनी २००३ म ये एिशयन सुसंवाद २ ची घोषणा जारी क ेली यान े
एिशयन समुदायाची थापना क ेली होती (सु वातीला ल य २०१५ पय त केले होते परंतु
नंतर २०२० ारे लि यत क ेले गेले) एिशयन सुसंवाद २ या घोषण ेम ये AEC सह तीन
तंभांचा समाव ेश आह े munotes.in
Page 53
यापारी धोरण भाग २
53 आिशयाई आिथ क सम ुदाय (AEC) लूि ंट २०१५ ही २००७ म ये AEC या थापन ेला
माग दश न करणारा स ुसंगत मा टर ल ॅन हण ून वीकार यात आ ला. यानंतर लगेचच,
एिशयन या आिथ क एका मता काय सूची या पुढील ट यासाठी धोरणा मक िदशािनद श
िनि त कर यासाठी नवीन AEC लूि ंट २०२५ िवकिसत कर यात आली . AEC लूि ंट
२०२५ आिथ क एका मता अिधक सखोल कर यासाठी आिण प ुढील व ैिश ्यांसह अिधक
एकाि मक आिथ क सम ुदाय सा य कर यासाठी प रकि पत आह े:
• एक उ च समाकिलत आिण एकस ंध अथ यव था
• एक पधा मक, नािव यप ूण आिण गितमान एिशयन
• विध त सहसंबंध आिण े ीय सहकाय
• एक लविचक , सव समाव ेशक, लोकािभम ुख आिण लोक -क ि त एिशयन आिण
• जागितक एिशयन
ही वैिश ्ये एिशयन क युिनटी ि हजन २०२५ अंतग त AEC या ीला समथ न देतात.
एिशयन सामािजक सा ं कृितक सम ुदाय:
एिशयन सामािजक सा ं कृितक सम ुदाय हा एिशयन नाग रका ं या प ूण मत ेची जाणीव
क न द ेणारा आह े. ASCC लूि ंट २०२५ एिशयन ने यांनी २२ नो ह बर २०१५ रोजी
वालाल ंपूर, मलेिशया य ेथे झाले या २७ या एिशयन िशखर प रषद ेत वीकार ली होती.
आिशयाई सामािजक , सां कृितक सम ुदाय (ASCC ) यासाठी काम करत आह े:
• एिशयन लोकां या फाय ासाठी वचनब , सहभागी आिण सामािजक ्या जबाबदार
समुदाय
• एक सव समाव ेशक सम ुदाय जो उ च ग ुणव ेचे जीवनमान , सवा साठी स ंध म य े समान
वेश, आिण मानवी ह का ंना ो साहन आिण स ंर ण द ेतो.
• एक शा त सम ुदाय जो सामािजक िवकासाला ो साहन द ेतो आिण पया वरण स ंर ण
याला चालना द ेतो.
• सामािजक आिण आिथ क अस ुर ा, आप ी , हवामान बदल आिण इतर नवीन
आ हाना ंना अन ुकूल आिण ितसाद द े याची विध त मता आिण कुवत असल ेला
एक लविचक सम ुदाय, आिण
• एक गितशील आिण साम ंज यप ूण समुदाय याला याची ओळख , सं कृती आिण
वारसा याची जाणीव आिण अिभमान आह े.
हे सा य कर यासाठी , सद य रा े िविवध े ांवर सहकाय करत आह ेत, यात : सं कृती
आिण कला , मािहती आिण मा यम , िश ण , युवक, डा, समाज क याण आिण िवकास ,
िलंग, मिहला आिण म ुलांचे ह क , ामीण िवकास आिण ग रबी िनम ू लन, कामगार , नागरी munotes.in
Page 54
आंतररा ीय अथ शा
54 सेवा, पया वरण, धुके, आप ी यव थापन आिण मानवतावादी सहा य आिण आरो य
इ यादीचा समाव ेश आह े .
आिसयान आ िण भारत :
भारत १९९६ म ये एिशयन संवादाचा भागीदार बनला . ाथिमक एिशयन आकड ेवारी अस े
दश िवते क एिशयन आिण भारत या ं यातील ि -माग यापारी यापार २०१९ म ये USD
७७.०िबिलयनवर पोहोचला , तर भारतात ून एक ूण िवदेशी य ग ुंतवणुक २.०अ ज
डॉलस इतक झाली. यामुळे भारताला एिशयनचा सहावा सवा त मोठा यापारी भागीदार
आिण एिशयन डायलॉग पाट नस म ये िवदेशी य ग ुंतवणुक चा आठवा सवा त मोठा
ोत हण ून थान िमळाल े. २००३ म ये झाले या द ुस या एिशयन -भारत िशखर प रषद ेत,
ने यांनी सव समाव ेशक आिथ क सहकाया वरील एिशयन -भारत िवकास आराखडा करारावर
वा री क ेली. या करारान े एिशयन -भारत म ु यापार े (FTA) या थापन ेसाठी ठोस
आधार िदला आह े, याम य े व तू, सेवा आिण ग ुंतवणुक त मु यापार कराराचा समािव
आहे.
एिशयन -इंिडया ेड इन ग ुड्स करार (AITIGA) १जानेवारी २०१० रोजी हा करार
अंमलात आला . सदर करारावर बँकॉकम य े १३ऑग ट २००९ रोजी वा री क े याने
४.९अ ज प े ा जा त लोकस ं या व एकि त थ ूल द ेशांतग त उ पादन ५.३६
TRILLION डॉलर असणा या जगातील सवा त मोठ ्या मु यापार े ांपैक एक िनमा ण
कर या चा माग मोकळा झाला . एिशयन -भारत यापार करार सव प ांनी १३ नो ह बर
२०१४ रोजी िनय ु केला होता आिण १जुलै २०१५ रोजी अ ंमलात आला होता . एिशयन -
भारत ग ुंतवणूक करारावर १२ नो ह बर २०१४ रोजी सव प ांनी वा री क ेली होती .
सहकाया ची ाधा य े
काय म आराखडा करारा ंतग त, एिशयन आिण भारत खालील े ांना ाधा य द ेतात:
• यापार स ुिवधा:
१. पर पर ओळख यव था , अनु प म ू यांकन, मा यता ि या आिण मानक े आिण
तांि क िनयम ;
२. जकात िवरहीत उपाय .
३. सीमाश ु क सहकाय
४. यापार िव प ुरवठा; आिण
५. यवसाय ि हसा आिण वास स ुिवधा.
• सहकार े े:
१. कृषी, म यपालन आिण वनीकरण ;
२. सेवा: मीिडया आिण मनोर ंजन, आरो य , आिथ क, पय टन, बांधकाम , यवसाय ि या
आउटसोिस ग, पया वरणीय ; munotes.in
Page 55
यापारी धोरण भाग २
55 ३. खाण आिण ऊजा : तेल आिण न ैसिग क वाय ू, वीज िनिम ती आिण प ुरवठा;
४. िव ान आिण त ं ान : मािहती आिण स ं ेषण त ं ान , इले ॉिनक वािण य ,
जैवतं ान ;
५. वाहतूक आिण पायाभ ूत सुिवधा: वाहतूक आिण दळणवळण ;
६. उ पादन : ऑटोमोिट ह , औषध े आिण फामा युिटक स , कापड , पे ोकेिमक स , व े,
अ न ि या , चामड्या या व त ू, हल या अिभया ंि क व त ू, र ने आिण दािगन े
ि या
७. मानव स ंसाधन िवकास : मता िनमा ण, िश ण , तं ान ह ता ंतरण; आिण इतर :
ह तकला , लघु आिण म यम उ ोग , पधा धोरण , मेकाँग बेिसन िवकास , बौि क
संपदा ह क , सरकारी खर ेदी.
• यापार आिण ग ुंतवणूक ो साहन :
१. यापारी ज ा आिण दश ने;
२. एिशयन -भारत व ेबिलं स; आिण
३. यवसाय े ातील स ंवाद.
४.५ सारांश
या करणाम य े आपण आिथ क एका मता या श दाचा अथ अ यासला . ही एक अशी
ि या आह े या ार े िविवध द ेश आिथ क ्या एकि त होऊन मोठी अथ यव था िनमा ण
करतात . आंतररा ीय िवशेषीकरण , मोठे उ पादन , मांची गितशीलता या ार े मोठी
बाजारप ेठ िनमा ण करण े हे आिथ क एक करणाच े उि आह े. आिथ क एका मता िविवध प े
घेते. ाधा य यापार करारा ंतग त, सद य द ेश एकम ेकांकडून आयातीवर श ु क कमी
करतात . मु यापारा ंतग त, सद य द ेश आ पापसात जकात आिण इतर यापार िनब ध
पूण पणे काढून टाकतात . जकाती स ंघांतग त, सद य द ेश आपापसातील सव शु क आिण
इतर यापार अडथळ े र करतात . सामाियक बाजाराम य े सद य द ेशांमधील जकात
आिण यापार िनब ध र करण े आिण सामा य बा जकाती चा अवल ंब करण े समािव
आहे. आिथ क संघ हणज े िजथ े देश एकल आिथ क एकक तयार करतात . युरोिपयन
युिनयन हे आिथ क संघाचे उदाहरण आह े
माि च या करारान े १९९३ म ये युरोिपयन य ुिनयन कॉमन माक टची थापना क ेली.
युरोिपयन य ुिनयन चे मु य आिथ क इंिजन एकल बाजार आह े. हे बह तेक व त ू, सेवा, पैसा
आिण लोका ंना बह त ेक देशात मु पणे िफर यास स म करत े. २०१६ म ये, ेट ि टनन े
युरोिपयन य ुिनयन सोड यासाठी मतदान क ेले. यालाच BREXIT असे हणतात . एिशयन
हे १०दि ण आिशयाई द ेशांचे एक ीकरण आह े. या द ेशातील आिथ क वाढ , सामािजक
गती आिण सा ं कृितक िवकासाला गती द े या या उ ेशाने याची िनिम ती कर यात आली
आहे. munotes.in
Page 56
आंतररा ीय अथ शा
56 ४.६
१) आंतररा ीय आिथ क एक करण हणज े काय? आंतररा ीय आिथ क एका मत े या
कारा ंची चचा करा.
२) आंतररा ीय आिथ क एका मत े या उि ा ंची चचा करा.
३) आंतररा ीय आिथ क एका मत े या फाय ा ंची चचा करा.
४) ेि झट या िविवध प ैलूंवर चचा करा
५) ेि झटची कारण े काय आह ेत?
६) युरोिपयन य ुिनयन या थापन ेची उि े काय आह ेत?
७) युरोिपयन य ुिनयनची उपल धी काय आह े?
८) एिशयनची म ूलभूत त व े आिण ीकोन यावर चचा करा.
९) एिशयन या उि ांची चचा करा
munotes.in
Page 57
57 करण ३
५
यवहारतोल आिण आ ंतररा ीय आिथ क संघटन
भाग - १
घटक रचना
५.० उि े
५.१ यवहारश ेष अथ आिण रचना
५.२ यवहारश ेषातील अस ंतुलनाच े कार
५.३ यवहारश ेषातील अस ंतुलनाची कारण े
५.४ सारांश
५.५
५.० उि ्ये
१) यवहारश ेषाचा अथ आिण रचना समज ून घेणे
२) यवहारश ेषातील अस ंतुलना या कारा ंचा अ यास करण े
३) यवहारश ेषातील अस ंतुलना या कारणा ंचा अ यास करण े
५.१ यवहारश ेषाचा अथ आिण रचना
५.५.१ यवहारश ेषाचा अथ
देशाचा यवहारश ेष हा द ेशाचे रिहवासी आिण उव रत जग यां यातील सव आिथ क
यवहारा ंची प तशीर न द आह े. यवहारश ेष हा वष भरातील सव आिथ क यवहारा ंमधून
उ वल े या आिण इतर द ेशांकडून ा झाल े या य ेणी आिण द ेणी या ंचे एकि त खात े आहे .
सी. बी. िकंडलबज र यां या श दात , " एखा ा द ेशाचा यवहारश ेष हा िदल े या कालावधीत
अहवाल द ेणारे रिहवासी आिण परद ेशी द ेशांमधील रिहवासी या ं यातील सव आिथ क
यवहारा ंची प तशीर न द आह े. "
आंतररा ीय नाण ेिनधीन े यवहारश ेषाची या या " सांि यक य िवधान हण ून केली आह े
जी न ंतर एका िविश कालावधासाठी , उव रत जगासह अथ यव थ े या आ िथ क
यवहारा ंचा सारा ंश देते ". munotes.in
Page 58
आंतररा ीय अथ शा
58 यवहारश ेषाची व ैिश ्ये पुढील माण े आहेत
१) हे एका द ेशाचे रिहवासी आिण उव रत जग या ं यातील सव आिथ क यवहारा ंची
प तशीर न द आह े .
२) यात ठरािवक कालावधीत य व त ू आिण अ य स ेवा आिण भा ंडवलामधील सव
यवहारा ंचा समाव ेश होतो .
३) हे लेखांकनां या द ुहेरी न द णालीवर आधारल ेले आह े. अशा कार े य ेक
आंतररा ीय यवहाराचा प रणाम हा समान आकारा या जमा न द आिण खच न द
याम य े होईल .
४ ) उव रत जगासोबत चालणार े सव आिथ क यवहार ह े एकतर जमा िक ंवा खच अशा
कारे होतात .
५) लेखांकनां या ीन े एकूण खच नेहमी एक ूण जम े या बरोबरी चा अस ेल हण ून
यवहारश ेष नेहमी समतोल राहील . परंतु आिथ क अथा ने जमा ही खचा पे ा जा त
असेल तर यवहारश ेष
अनुकूल अस ेल आिण खच हा जम ेपे ा जा त अस ेल तर यवहारश ेष हा ितक ूल राहील .
५.१.२ यवहरश ेषाची रचना :-- संबंिधत यवहारा ं या िव त ृत व पान ुसार एखा ा
देशाचा यवहारश ेष हा प ुढील चार भागा ंम ये िवभागल ेला आह े.
१) चालू खात े २) भांडवली खात े ३) ुटी व च ुका ४) अिधक ृत राखीव खात े
यवहारश ेषाची रचना प ुढील माण े असत े .
अ.न . चालू खाते
------------------------------------------------------------------------------
१) अ) यापारतोल व त ूंची िनया त
व तूंची आयात
---------------------- --------------------------------------------------------
ब) अ य यापार स ेवांची िनया तसेवांची आयात
-----------------------------------------------------------------------------
क) इतर वाह ग ुंतवणूक उ प न
एकतफ ह ता ंतरण
------------------------------------------------------------------------------
२) भांडवली खात े दीघ कालीन भा ंडवली यवहार
अ पकालीन भा ंडवली यवहार
-------------------------------------------------------------------------------
३) ुटी आिण च ुका
-------------------------------------------------------------------------------
४) अिधक ृत राखीव खात े
------------------------ -------------------------------------------------------
munotes.in
Page 59
यवहारतोल आिण आ ंतररा ीय
आिथ क संघटन भाग - १
59 १) चालू खात े :-
यवहारश ेषा या चाल ू खा याम य े व त ू आिण स ेवां या यापारात ून, एका द ेशाकड ून
भांडवलात जमा झाल े या उ प नापास ून आिण द ुस या द ेशाम य े गुंतवले या आिण खाजगी
आिण अिधक ृत अशा दो ही का र या एकतफ ह ता ंतरणापास ून उ वणार े सव यवहार
समािव आह ेत.
चालू खाते पुढील तीन भागात िवभागल े आहे .
अ) यापैक पिह याला यापारतोल िक ंवा यमान खात े असे हणतात . हे खात े भौितक
व तूंची आयात आिण िनया त न दिवत े. यमान आयात आिण यमान िनया त यां या
समतोलाला य यापाराचा समतोल िक ंवा यापाराचा समतोल अस े हणतात .
ब) खा या या द ुस या भागाला अ य खात े हटल े जात े कारण त े सव िनया त आिण
आयात स ेवांची न द करत े. या यवहारा ं या समतोलाला अ य यापाराचा समतोल
हणतात . यात जहाज े आिण िव मानांचे मालवाहत ूक आिण भाड े , िवमा आिण ब ँिकंग
शु क, परदेश दौर े आिण परद ेशात िश ण , याजात ून होणार े यवहार आिण परद ेशी
गुंतवणुक वरील लाभा ंश इ. चा समाव ेश होतो .
क) गुंतवणुक या उ प नाम य े बोनस आिण कजा वरील याज , नफा आिण लाभा ंश यांचा
समाव ेश होतो . तर एक तफ ह ता ंतरणाम य े अनुदान, भेटव त ू, पे शन या ंचा समाव ेश
होतो.
२) भांडवली खात े :
भांडवली खात े आिथ क मालम े या मालक या आंतररा ीय हालचाल शी स ंबंिधत
यवहार दाखिवत े. हे शेअस , मालम ा िक ंवा कंप यांची बँक कज , सरकारी रोख े इ यादीच े
थेट अिध हण यासार या िवद ेशी मालम ेम ये सीमापार हालचाल चा स ंदभ देते. दुस या
श दात , भांडवली खात े परद ेशातून आिण परद ेशात भा ंडवलाची िनया त आिण आयात
न दिवत े.
भांडवली खात े हे दोन म ु य भागा ंम ये िवभागल ेले आहे. एक हणज े अ पकालीन आिण
दुसरा हणज े भांडवलाची दीघ कालीन हालचाल होय . अ प म ुदतीच े भांडवल अस े आहे क
जे एक वष िकंवा याप े ा कमी कालावधीत प रप व होत े. जसे क ब ँक खाती . दीघ कालीन
भांडवल हणज े याचा प रप वता काला वधी हा एक वषा पे ा जा त आह े. जसे क
दीघ कालीन रोख े िकंवा भौितक भा ंडवल होय .
दीघ कालीन भा ंडवली खात े पु हा दोन ेणीचे आह े. ते हणज े थेट गुंतवणूक आिण
पोट फोिलओ ग ुंतवणूक. थेट गुंतवणूक हणज े िनि त भा ंडवल िनिम तीवरील खचा चा संदभ ,
तर पोट फोिलओ ग ुंतवणूक हणज े रोख े, समभाग इ याद सार या आिथ क मालम ेचे
संपादन होय .
munotes.in
Page 60
आंतररा ीय अथ शा
60 ३) चुका आ िण वगळण े :--
यवहारश ेष नेहमी त वतः समतोलात अस यान े सव खच सव जमे ारे समतोलात क ेले
जाणे आव यक आह े. पण य ात अस े विचतच घडत े कारण आकड ेवारी अप ूण तसेच
चुक ची अस यान े असे होते. हणूनच यवहारश ेषाची खाती ही समतोल ठ ेवली जातात .
४) अिधक ृत राखीव खात े :-
एकूण १,२,३ आिण४ म ये एकूण िश लक समािव आह े. अिधक ृत राखीव खा या या
ेणीम य े सरकार या यवहारा ंची िन वळ र कम समािव असत े. हे खात े क ीय चलन
ािधकरणा ार े राखीव मालम ेची खर ेदी आिण िव जस े क सोन े, प रवत नीय परक य
चलन आ िण िवश ेष आहरण अिधकार या ंचा समाव ेश करत े.
यवहारश ेषाचा सारा ंश खालील माण े असू शकतो .
चालू खा यातील िश लक + भांडवली खा यातील िश लक + राखीव िश लक = देयकाची
िश लक
यवहारश ेषा या म ूलभूत समतोलात एक ूणच यवहारश ेष खाती न ेहमी िहश ेबा या ीन े
समतोल राहती ल. यांनी समतोल राखला पािहज े करण द ेणी बाज ूने परक य चलनाचा
कोणताही वाह य ेणी बाज ूने परक य चलना या वाहाशी ज ुळला पािहज े. हे असे अस याच े
कारण हणज े दुहेरी न द प ु तपालन णाली अ ंतग त जमा आिण खच यवहार एकम ेकांशी
समान असतात .
यवहारश ेषातील असमतो ल :-िहशेबा या ीन े यवहारश ेष हा न ेहमी समतोलात असला
तरी य ात चाल ू आिण भा ंडवली खा यातील फरकाम ुळे तो अस ंतुलनात अस ेल.
यवहारश ेषातील असमतोल हणज े अित र ि थती िक ंवा तूट अशी अव था होय .ज हा
एकूण जमा एक ूण खचा पे ा जा त होत े त हा यवहा रशेषात अिध य िनमा ण होत े . अशा
कार े यवहारश ेष = जमा >खच आिण ज े हा एक ूण देणी एक ूण ये यांपे ा जा त होतात
ते हा यवहारश ेषात त ूट िनमा ण होत े. अशा व ेळी यवहारश ेष = जमा <खच असे होते.
वाय आिण सामाव ून घेणारी हालचाल :--
यवहारश ेषात दोन कारच े यवहार आह ेत . वाय आिण सोयी कर . वाय यवहार
असे आहेत क ज े यवहारश ेषा या इतर व त ूंमधील यवहाराकड े दुल क न होतात .
चालू आिण भा ंडवली खा यातील सव यवहार ह े वाय यवहार आह ेत. कारण त े
यवहारश ेषातील इतर यवहारा ंपे ा वत ं आह ेत आिण उ प न आिण नफा िवचारात
घेऊन भािवत होतात . व तू आिण स ेवांची िनया त आिण आयात , थेट परक य ग ुंतवणूक
यासार या यवहारा ंचा समाव ेश यात होतो . दुसरीकड े सामाव ून घेणारे यवहार ह े
यवहारश ेषातील इतर यवहारा ंवर अवल ंबून असतात . ते भांडवल िक ंवा चाल ू खा यातील
तूट िकंवा अिधश ेष भ न काढ यासाठी हाती घ ेतले जातात . ज हा वाय यवहारा ंम ये
असंतुलन होत े त हा त े घडतात . तूट िकंवा अिधश ेष समतोल वाहा या मदतीन े संतुिलत
करणे आव यक आह े. ते कज िकंवा परद ेशातून िमळणा या व पात आह ेत. यांचा वापर munotes.in
Page 61
यवहारतोल आिण आ ंतररा ीय
आिथ क संघटन भाग - १
61 यवहारश ेषातील त ूट िकंवा अिधश ेष संतुिलत कर यासाठी आिण यवहारश ेषाचा एक ूण
समतोल राख यासाठी क ेला जातो .
५.२ यवहारश ेषातील अस ंतुलनाच े कार
यवहारश ेषातील अस ंतुलनाच े कार प ुढील माण े आहेत
१) अ पकालीन अस ंतुलन :- हे असंतुलन अस े आहे क ज े एक वष िकंवा या ह न अिधक
काळ िटकत े. ते परदेशी व त ू आिण स ेवां या मागणीत अचानक बदल झा यान े होतात .
आिथ क संकटा या , नैसिग क आप ीसार या द ेशांतग त सम या ंमुळे आयात वाढ ू शकत े
िकंवा िनया त कमी होऊ शकत े. असे असमतोल ता प ुर या व पाच े असतात . आिण त े
अ प म ुदती या कजा ारे िकंवा भा ंडवली खा यातील इतर समायोजना ार े दु त क ेले
जाऊ शकतात .
२) दीघ कालीन अस ंतुलन :-- दीघ कालीन अस ंतुलन ह े एखा ा द ेशा या यवहारश ेषाम य े
खोलवर जल ेली, सततची त ूट िकंवा अिधश ेष दश िवते. काल मान ुसार जमा होणार े
अ पकालीन अस ंतुलन ह े तूट िकंवा अिधश ेषांमुळे उ वणार े भौितक अस ंतुलन आह े.
एखा ा द ेशा या यवहारश ेषातील दीघ कालीन त ूट या द ेशाचा परक य चलनसाठा कमी
करते. आिण सतत या त ुटीमुळे अशा कालावधीत द ेश परद ेशी लोका ंकडून आणखी कज
उभा क शकत नाही . थोड यात , खरे असंतुलन ही दीघ कालीन घटना आह े. हे सतत
खोलवर जल े या गितमान बदला ंमुळे होते जे दीघ कालावधीत अथ य थ ेत होत असतात
. भांडवल िन िम ती, लोकस ं या वाढ , तांि क गती , नवक पना इ यादी गितमान
घटका ंतील बदला ंमुळे हे घडत े.
३) च य अस ंतुलन :-- हे यापरच ा ंमुळे उ वत े . समृ ी आिण म ंदी यासार या
यापारच ा या व ेगवेग या ट यावर अवल ंबून मागणी आिण इतर श बदलतात ,
याम ुळे यापारा या अट म य े तसेच यापारा या वाढीम य े बदल होतात आिण यान ुसार
अित र िक ंवा तूट यवहारश ेषा या स ंतुलनावर प रणाम करत े . यवहारश ेषात च य
असंतुलन उ व ू शकत े कारण
अ) यापारच े वेगवेग या द ेशात व ेगवेगळे माग आिण नम ु यांचे अनुसरण करतात .
वेगवेग या द ेशांम ये यापार च ा या घटना ंची एकसारखी व ेळ आिण िनयतकालीकता
नाही.
ब) िविवध द ेशातील आयाती या मागणीची उ प न लविचकता एकसारखी नसत े.
क) आयाती या मागणीची िक ंमत लविचकता व ेगवेग या द ेशात िभ न असत े.
थोड यात , च य चढउतार याम ुळे उ प न , रोजगार , उ पादन आिण िकमती या
चलाम य े च य बदला ंमुळे यवहारश ेषा या स ंतुलनात अस ंतुलन िनमा ण होत े. ज हा
समृ ी या काळात िकमती वाढतात आिण म ंदी या काळात घसरतात , त हा या द ेशाला
आयातीसाठी अ य ंत लविचक मागणी असत े या द ेशा या आयाती या म ू यात घ सरण
होते. आिण जर यान े आपली िनया त पुढे चालू ठेवली तर त े यवहारश ेषात अित र माण munotes.in
Page 62
आंतररा ीय अथ शा
62 दश वेल . तूट आिण अिधश ेष पया याने यापारच ा या न ैरा य आिण सम ृ ी ट यात होत
अस यान े संपूण यापारच ात द ेयक समतोल आपोआप थािपत क ेला जातो .
४) रचना मक असम तोल :-- ज हा अथ यव थ ेत रचना मक बदल होतात त े हा अशा
कारचा असमतोल िनमा ण होतो . उ पादन त ं ात बदल होण े, ाहका ं या आवडी - िनवडी
, सवयी , फॅशन इ यादी गो ी बदलण े तसेच बाजारात एखादी नवीन पया यी व त ू उपल ध
होणे यासार या कारणा ंमुळे रचना म क असमतोल िनमा ण होतो . देशाची आयात कमी होत
नाही पण िनया त मा कमी होत े. अशा कार या असमतोलास रचना मक असमतोल
हणतात .
५.३ यवहारश ेषातील असमतोलाची कारण े
यवहारश ेषातील चाल ू आिण भा ंडवली खा यातील य ेणी आिण द ेणी या ं यातील
असंतुलनाचा प रणाम हणज े यवहारश ेषातील असमतोल होय . देशा या यवहारश ेषातील
असंतुलन ह े अ प िक ंवा दीघ कालावधीसाठी उ व ू शकत े . यवहारश ेषातील ह े असंतुलन
एकाच व ेळी अन ेक कारणा ंमुळे िकंवा घटना ंमुळे िनमा ण होऊ शकत े.
देशा या यवहारश ेषातील अस ंतुलनाची मह वाची कारण े खालील माण े आहेत.
१) यापारच :-- च य चढउतार सामा यतः च य अस ंतुलन िनमा ण करतात .
कोण याही िवकिसत द ेशातील म ंदी िक ंवा चलनवाढीचा प रणाम उव रत जगावर होऊ
शकतो . उ प न , मागणी , उ पादनातील च य चढउतार एका द ेशातून दुस या द ेशात
सा रत होतात . यामुळे देशा या िन या तीवर प रणाम होतो आिण यवहारश ेषात त ूट िनमा ण
होते.
२) चंड िवकासा मक आिण ग ुंतवणूक काय म:-- िवकसनशील अथ यव था ंम ये
चंड िवकास आिण ग ुंतवणूक काय म ह े या द ेशां या यवहारश ेषात अस ंतुलन िनमा ण
करतात . जलद औ ोिगक करण कर यासाठी भा ंडवला अभावी या ंची आयात कर याची
वृ ी वाढतच चालली आह े ; िनया तीला या माणात चालना िमळत नाही कारण ह े
ाथिमक उ पादक द ेश आह ेत.
३) बदलती िनया त मागणी :-- गत द ेशांमधील अ याव यक अ नधा य , क चा माल ,
पया यी व त ू इ याद या स ंदभा त देशांतग त उ पादनातील स ुधारणा ंमुळे अिवकिसत
देशांमधून ाथिमक व त ूंची आयात कर याची या ंची गरज कमी झाली आह े. अशा कार े
िनया ती या मागणीत ल णीय बदल झाला आह े. प रणामी या द ेशांम ये संरचना मक
असंतुलन िनमा ण झाल े आह े. याच माण े गत रा ा ंना द ेखील या रा ां या
वावल ंबना या व ृ ीमुळे िवकसनशील द ेशातील बाजारप ेठ गमाव याम ुळे िनया त
उ प नात घट झाली आह े. परंतु यवहारश ेषातील असमतोल हणज े तूट ही गत आिण
ीमंत रा ा ंपे ा अिवकिसत िक ंवा िवकसनशील रा ा ंम ये अिधक ती अस याच े िदसून
येते. munotes.in
Page 63
यवहारतोल आिण आ ंतररा ीय
आिथ क संघटन भाग - १
63 ४) लोकस ं या वाढ :-- अिवकिसत द ेशांमधील उ च लोकस ं या वाढ या ं या
यवहारश ेषातील स ंतुलन ि थतीवर िवपरीत प रणाम करत े. कारण लोकस ं या वाढ यान े
आयात वाढत े आिण िनया त कमी होत े .
५) अवाढ य बा कज :-- यवहारश ेषा या रकम ेम ये अित र िक ंवा तूट ये याचे
आणखी एक कारण आ ंतररा ीय कज आिण ग ुंतवणूक तून उ वत े. ज हा एखादा द ेश
दुस या द ेशाकड ून मोठ ्या माणावर कज घेतो त हा या द ेशाचा यवहारश ेष ितक ूल अस ू
शकतो . तर कज देणारा द ेश अन ुकूल यवहारश ेष अन ुभवतो तर कज घेणारा द ेश ितक ूल
यवहा रशेष अन ुभवतो .
६) महागाई :-- जलद आिथ क िवकासाम ुळे देशात मोठ ्या माणावर महागाई वाढत े. आिण
याचा प रणाम हा यवहारश ेष अस ंतुिलत हो यात जाणवतो . वाढ या उ प नासह या
देशांम ये आयात कर याची सीमा ंत व ृ ी जा त आह े यामुळे यांची आयात मालाची
मागणी वाढत े.
तसेच या द ेशांम ये उपभोगाची सीमा ंत व ृ ी द ेखील जा त अस यान े देशांतग त
व तूंसाठी लोका ंची मागणीही वाढत े. तसेच िनया तही कमी होत े. अशा कार े
सव साधारणपण े व त ू आिण स ेवां या खर ेदीसाठी प ैशाची मागणी जा त अस ेल याम ुळे
िकमत पातळी वाढ ेल. तुलना मक िकंमत पातळीतील वाढ िनि तच आयातीला ो साहन
देते आिण िनया तीला पराव ृ करत े, प रणामी यवहारश ेषात त ूट िश लक राहत े.
७) अनुकरण प रणाम :- अनुकरण प रणाम हा आणखी एक मह वाचा घटक आह े जो
अिवकिसत द ेशा या यवहारश ेषात त ूट िनमा ण करतो . ज हा अिवकिसत रा ातील
लोकांचा आिथ क िक ंवा सामािजक स ंबंधा ार े गत द ेशांवर भाव पडतो त हा या
लोकां या उपभोग प तीवर ा यि क भाव पडतो आिण त े पा ा य उपभोग प तीचा
अवल ंब क इि छतात ज ेणेक न या ंची आयात कर याची व ृ ी वाढ ेल, तर या ंची
िनया त कमाई उ प ना या वाढीसह त े समान राह शकत े िकंवा घट ू शकत े. यामुळे
देशासाठी िवपरीत यवहारश ेष संतुलन होऊ शकत े.
८) अ यो य मागणी :-- वेगवेग या द ेशां या उ पादना या पर पर मागणीची ती ता िभ न
अस यान े बह यापार यवहारा ंतग त देशा या यापारा या अटी व ेगवेग या द ेशांबरोबर
वेगवेग या प तीन े थािपत क े या जाऊ शकतात याम ुळे एक कार े असंतुलन होऊ
शकते.
९) जागितक करण :-- अलीकड या काळात जागितक करणाम ुळे व त ू आिण स ेवां या
हालचाली आिण परद ेशी गुंतवणूक वाढली आह े. जागितक करणाम ुळे िनमा ण झाल े या
पधा मक वातावरणाम ुळे कांह देशां या यवहारश ेषात त ुट िनमा ण झाली आह े.
५.४ सारांश
या करणात आपण यवहारश ेषा या स ंरचनेचा अ यास क ेला आह े. यवहारश ेष हे एखा ा
देशाचे उव रत जगाशी असणार े आिथ क यवहाराच े सारणीब ितिनिध व आह े. यात
चालू खात े, भांडवली खात े, ुटी आिण वगळण े आिण अिधक ृत राखीव खात े असे एकूण munotes.in
Page 64
आंतररा ीय अथ शा
64 चार भाग असतात . चालू खा यात व त ू आिण स ेवांची िनया त आिण आयात असत े तर
भांडवली खा याम य े आिथ क मालम ेतील यवहार असतात . यवहारतोल हा द ुहेरी न द
पु तपालन णालीवर आधा रत आह े. या णाली अंतग त खच आिण जमा बाज ू समान
असण े आव यक आह े. लेखांकनां या अथा ने एकूण खच नेहमी एक ूण जम े या बरोबरीच े
असेल हणज े यवहारतोल न ेहमी समतोल अस ेल. परंतु आिथ क अथा ने जर य ेणी ही
दे यांपे ा जा त असतील तर यवहारश ेष अन ुकूल आह े असे हटल े जाते तर य े यांपे ा
देणी मोठी असतील तर यवहारतोल ितक ूल आह े असे हटल े जाते. लोकस ं या वाढ ,
चलनवाढ , यापरच , गुंतवणूक ची मागणी , आिण जागितक करण यासार या िविवध
कारणा ंमुळे हे असंतुलन िनमा ण होत े.
५.५
१) यवहारश ेषाची स ंक पना आिण रचना प करा .
२) यवहारश ेषा या चाल ू आिण भा ंडवली खा याच े तपशीलवार वण न करा .
३) यवहारश ेषाअंतग त वाय आिण अन ुकूल वाहाची स ंक पना प करा .
४) यवहारश ेष नेहमी समतोलात असतो . चचा करा.
५) यवहारश ेषातील अस ंतुलनाची कारण े प करा .
६) यवहारश ेषातील अस ंतुलनाचे िविवध कार प करा .
munotes.in
Page 65
65 ६
यवहारतोल आिण आ ंतररा ीय आिथ क संघटन भाग -२
घटक रचना
६.० उि े
६.१ यवहारश ेषातील अस ंतुलन स ुधार यासाठी उपाय
६.२ जागितक यापार स ंघटनेची त व े आिण काय
६.३ TRIPs ,TRIMs. आिण GATs कराराचा अ यास
६.४ भारतीय अथ यव थ ेवर जागितक यापार स ंघटनेचा भाव
६.५ सारांश
६.६
६.० उि े
१) यवहारश ेषातील अस ंतुलन स ुधार यासाठी उपाया ंचे िव ेषण करण े
२) जागितक यापार स ंघटनेची त व े आिण काय अ यासण े
३) TRIPs ,TRIMs आिण GATs कराराचा अ यास करण े
४) भारतीय अथ यव थ ेवर जागितक यापार स ंघटनेचा भाव अ यासण े
६.१ यवहारश ेषातील अस ंतुलन स ुधार यासाठी उपाय
१) खच कमी करणार े धोरण :-
आयात कमी कर याचा आिण या ार े यवहारश ेषातील त ूट कमी कर याचा मह वाचा माग
हणज े आिथ क आिण िव ीय धोरण े वीकारण े जे अथ यव थ ेतील एक ूण मागणी कमी
कर याचा य न करतात . अथ यव थ ेत एकूण मागणी कमी झा यान े आयात कमी होत े
आिण यवहारश ेष संतुलनाची सम या सोडव यासाठी मदत होत े.
एकूण मागणी कमी कर यासाठी दोन मह वा या साधना ंचा वापर क ेला जातो .
१) कठोर आिथ क धोरण आिण
२) संकुिचत िव ीय धोरण
बँक कजा चे दर वाढव ून आिण कजा ची उपल धता मया िदत क न एक ूण मागणी
तपास यासाठी कठोर आिथ क धोरणाचा वापर क ेला जातो . यासाठी द ेशा या म यवत
बँकेकडून याजदर वाढिवल े जातात याम ुळे यापारी ब ँकांकडून आकारल े जाणार े कजा चे
दर वाढिवल े जातात . यामुळे यावसाियका ंना गुंतवणूक साठी कज घे यास आिण ाहका ंना munotes.in
Page 66
यावसाियक अथ शा
66 िटकाऊ ाहकोपयोगी व त ू खरेदी कर यासाठी कज घे यापास ून पराव ृ केले जात े .
यामुळे गुंतवणूक आिण उपभोग खचा त घट हो ते. यािशवाय ब ँकांचे रोख राखीव माण
वाढवून आिण ख ु या बाजारात सरकारी रो या ंची खर ेदी िव क न ग ुंतवणूक आिण
उपभोगा या उ ेशाने कज दे यासाठी कजा ची उपल धता कमी क ेली जात े. एकूण मागणी
कमी कर याकड े कल असतो याम ुळे आयात कमी हो यास मदत होत े.
२) संकुिचत िव ीय धोरण :-राजकोशीय धोरण द ेखील एक ूण मागणी कमी कर याच े एक
मह वाच े साधन आह े. उ प न करासार या य करात वाढ झा यान े एकूण मागणी कमी
होईल. खचा तील कपातीचा एक भाग हण ून आयातीत घट होऊ शकत े.उ पादन श ु क
आिण िव कर यासार या अ य करा ंम ये वाढ झा यान े मागणीत घट होईल . इतर
राजकोशीय धोरण उपाय हणज े सरकारी खच , िवशेषतः अन ु पादक खच कमी करण े.
सरकारी खचा त कपात क े याने केवळ य खच कमी होणार नाही तर अ य पण े
गुणका या काय णाली ार े हा खच कमी होईल . इथे हे ल ात घ ेतले पािहज े क जर कठोर
मौ ीक आिण आक ुंचना मक राजकोिशय धोरण े एकूण खच कमी कर यात यश वी झा ली
तर िकमती कमी होतात िक ंवा महागाईचा दर कमी होतो . यामुळे यवहारश ेष संतुलन
सुधार यासाठी दोन मागा नी मदत होईल . थम द ेशांतग त िकंमती घसर यान े लोक आयात
व तूंऐवजी द ेशांतग त व त ू खरेदी कर यास व ृ होतील . आिण द ुसरे हणज े देशांतग त
िकंमती कमी झा या ने िनया तीला चालना िमळ ेल. आयातीतील घसरण आिण िनया तीतील
यामुळे यवहारश ेषातील त ूट कमी हो यास मदत होईल . तथािप , यावर प ु हा जोर िदला
जाऊ शकतो क आक ुंचना मक आिथ क आिण िव ीय धोरणा ं ारे खच कमी कर याची
प ती मया दांिशवाय नाही . एकूण मागणी कमी झा या ने गुंतवणूक कमी झाली तर याचा
आिथ क िवकासावर िवपरीत प रणाम होईल . अशा कार े आकुंचना मक िव ीय धोरणाचा
वापर क न यवहारश ेषात स ुधारणा क ेली जाऊ शकत े.
२) खच धोरण े बदलण े :-अवमू यन :-
यवहारश ेषातील अस ंतुलन स ुधार यासाठी वापरली जाणारी द ूसरी प दती ह णजे
बदल या खच धोरणाचा वापर होय . खच बदल याची धोरण े सापे िकमतीम य े बदल
क न िक ंवा िविनमय दरा ं ारे काय करतात . देशांतग त उ पािदत व त ू तुलनेने व त
क न आयाती या िक ंमती वाढिव या जातात . खच बदल याची धोरण े िनया ती या िक ंमती
कमी क शकतात याम ुळे देशा या िनया तीला ो साहन िमळ ेल. अशा कार े िकंमती
बदलून खच बदलण े धोरण यवहारश ेषातील असमतोल स ुधार यासाठी मदत करतात . खच
बदलण े धोरणाचा मह वाचा कार हणज े आप या चलनाच े अवम ू यन करण े होय.
अवमू यनाचा अथ असा आह े क इतर द ेशां या चल ना या स ंदभा त देशांतग त चलनाच े
मू य िक ंवा िविनमय दर कमी करण े होय. चलना या अवम ू यनाम ुळे आप या व त ूं या
िकमती कमी होतात आिण आपली िनया त वाढत े आिण आयात महाग झा यान े आयात
कमी हो यास मदत होत े. आिण याम ुळे आप या द ेशाचा यवहारश ेषातील त ूट भ न
काढ या साठी मदत होत े.
munotes.in
Page 67
यवहारतोल आिण आ ंतररा ीय
आिथ क संघटन भाग -२
67 माश ल लन रची अट :-
माश ल लन र या अटीन ुसार अवम ू यन िक ंवा घसारा याम ुळे िनया त कमाई वाढ ेल आिण
आयात खच कमी होईल क नाही ह े िनया तीसाठी परद ेशी मागणी आिण आयातीसाठी
देशांतग त मागणी या िक ंमत लविचकत ेवर अवल ंबून असत े. माश ल आिण लन र या
अट म य े असे नमूद केले आहे क जर िनया ती या िक ंमतीची लविचकता आिण आयातीची
िकमत लविचकता या ंची ब ेरीज एकाप े ा जा त अस ेल तर अवम ू यन धोरण
यवहारश ेषातील स ंतुलन स ुधार यात यश वी होईल . अशा कार े माश ल लन र अटीन ुसार
अवमू यनान े यवहारश ेष सुधारतो जर
e x + e m > 1 येथे e x हणज े िनया त िकंमत लविचकता
आिण e m हणज े आयात िक ंमत लविचकता
जर एखा ा द ेशा या बाबतीत e x + e m < 1 असेल तर यवहारश ेष ि थती
सुधार याऐवजी अवम ू यनाचा समतोलावर िवपरीत प रणाम होईल . आिण e x + e m =
1 असेल तर अवम ू यनाम ुळे यवहारश ेषातील अस ंतुलन अप रवत त राहील .
३) अ य उपाय :-- देश थेट उपाय द ेखील अवल ंबू शकतात ज े यवहारश ेषात समतोल
राख यासाठी आयात ितब ंिधत कर यास आिण िनया तीला ो साहन द े यासाठी मदत
करतील .
असे उपाय प ुढील माण े आहेत.
अ ) जकात दर :-- जकात दर हणज े आयातीवर लादल ेले शु क आह े. ज हा आयातीवर
जकात लादली जात े ते हा आयात व त ूं या िक ंमती जकाती या मया देपय त वाढतात .
वाढल े या िकमतीम ुळे आयात व त ूंची मागणी कमी होईल . आिण याच व ेळी देशांतग त
उ पादकाना आयात पया याची अिधक िन िम ती कर यास व ृ केले जाईल .
ब) कोटा प दती :-- कोटा प तीअ ंतग त सरकार आयतदारा ंना िविश काळात िविश
मया देपय त एखा ा व त ूची आयात कर याची परवानगी द ेते. अशा कार े कोटा प तीन े
आयात िनय ंि त क न यवहारश ेषातील असमतोल स ुधारला जातो .
क) िनया त ो साहन :-- िनया त वाढिव यासाठी िविवध मागा नी िनया त वाढीला ो साहन
िदले जाते. याम य े िनया त धान उ ोगा ंना व त दरात कज पुरवठा क ेला जातो तस ेच
अनुदान िदल े जाते . करात सवलती िद या जातात . या सवा मुळे िनया त वाढीला चालना
िमळत े आिण द ेशाचा यवहारश ेषातील असमतोल स ुधार यासाठी मदत होत े .
ड) िविनमय िनय ं ण :-- या अ ंतग त सव िनया तदारा ंना या ंचे परक य चलन द ेशा या
म यवत ब ँकेकडे समप ण कर याच े आदेश िदल े जातात . आिण न ंतर याच े परवानाधारक
आयतदारा ंम ये ते रेशिनंग प दतीन े वाटप केले जात े. आयाती या प ूव परवानगीिशवाय
इतर कोणालाही आयात कर याची परवानगी िदली जात नाही . आिण याम ुळे आयात
मया िदत राह न यवहारश ेषात स ुधारणा होत े. munotes.in
Page 68
यावसाियक अथ शा
68 ६.२ जागितक यापार स ंघटनेची त व े आिण काय
६.२.१ प रचय
जागितक यापार स ंघटना ही एक आ ंतर - सरकारी स ं था आहे जी आ ंतररा ीय यापाराच े
िनयमन करत े आिण स ुिवधा उपल ध क न द ेते . आंतररा ीय यापार िनय ंि त करणार े
िनयम थािपत कर यासाठी , सुधार यासाठी आिण लाग ू कर यासाठी सरकार या स ं थेचा
वापर करतात . १ जानेवारी १९९५ रोजी ( GATT ) चे पा ंतर जागितक या पार
संघटनेत कर यात आल े. स या जगातील सवा त मोठी स ंघटना हणज े जागितक यापार
संघटना आह े. स या या स ंघटनेचे एकूण १६४ देश सद य आह ेत.
जागितक यापार स ंघटना सहभागी द ेशांमधील व त ू सेवा आिण बौि क मालम ेम ये
यापार करारा या वाटाघाटीसाठी
एक आराखडा दान क न यापारी करार स ुलभ करत े. याच े उि सामा यतः श ु क,
कोटा आिण इतर िनब ध कमी करण े िकंवा काढ ून टाकण े आह े. या करारावर सद य
सरकारा ं या ितिनधीनी वा री क ेली आह े आिण या ं या कायद ेमंडळा ार े मंजूर केली
आहे. जागितक यापार स ंघटना सहभागी या यापार कराराच े पालन कर यासाठी आिण
यापार स ंबंिधत िववादा ंचे िनराकरण कर यासाठी वत ं िववाद िनराकरण द ेखील
शािसत करत े. संघटना यापार भागीदारा ंमधील भ ेदभाव ितब ंिधत करत े , परंतु पया वरण
संर ण, रा ीय स ुर ा, आिण इतर मह वा या उि ा ंसाठी अपवाद दान करत े .
६.२.२ जागितक यापार स ंघटनेची त व े :--जागितक यापार स ंघटनेकडे सव सद य
रा ांसाठी ब ंधनकारक धोरणा ंची एक चौकट आह े .ही यापारी त व े सद य रा ा ंम ये
व तू आिण स ेवां या म ु हालचाल ना ो साहन द े याचे काम करतात . जागितक यापार
संघटनेची त व े खालील माण े आहेत.
१) गैर - भेदभाव :- यात म ुख दोन घटक आह ेत : सवा त अन ुकूल रा िनयम आिण
समान वागण ूक धोरण . हे दो ही व त ू, सेवा आिण बौि क मालम ेवरील जागितक
यापार स ंघटने या म ु य िनयमा ंम ये अंतभू त आह ेत, परंतू यांची अच ूक या ी आिण
व प या े ाम य े िभ नता आह े ती पुढील माण े आहे.
सवा त पस ंती रा :-- याम य े सव सद य रा ा ंना सवा त पस ंती रा ा ंचा दजा िदला
जातो. याचा अथ असा होतो क सव सद य रा ा ंना समान वागण ूक िदली जात े. एका
सद य रा ला िदल ेली वागण ूक िकंवा कोणतीही यापारी सवलत इतर सव रा ा ंना ावी
लागत े. जागितक यापार स ंघटना सवा त पस ंती रा असा दजा िदल े या सद या ंना
उपडणासाठी व यापारासाठी समान वागण ूक सुिनि त करत े.
समान वागण ूक :-- हे सद य रा ा ंचे वतःचे नाग रक आिण इतर द ेशांचे नाग रक या ं यात
भेदभाव कर यास मनाई करत े. परदेशी उ पादना ंना देशांतग त उ पादना माण ेच वागण ूक
िदली जात े. munotes.in
Page 69
यवहारतोल आिण आ ंतररा ीय
आिथ क संघटन भाग -२
69 २) मु यापार :-- जागितक यापार स ंघटनेचे उि ह े यापारातील अडथळ े दूर क न
यापार उदारीकरणाकड े आहे. जकात दर आ िण अबकारी कर कमी क न िक ंवा काढ ून
टाकून यापार म ु कर याच े जागितक यापार स ंघटनेचे उि आह े. पुरोगामी
उदारीकरणा ार े बाजारप ेठ खुली कर याचा िवचार आह े.
३) िन प पध ला ो साहन द ेणे :-- जागितक बाजारप ेठेत पध ला ो साहन द ेणे हे
जागितक यापार स ंघटनेचे उि आह े. जागितक यापार स ंघटनेने जकातीच े दर कमी
कर यासाठी परवानगी िदली आह े. परंतु सद य रा ा ंना अन ुदािनत आयातीवर समक
शु क लाव याच े अिधकार िदल े आहेत.
४) बंधनकारक आिण पारदश कते ारे अंदाज :-- जागितक यापार स ंघटने या सद या ंनी
यापार ि य ेशी या ं या वचनब त ेचे बंधन घालण े आव यक आह े. हे बाजाराला
भिव यातील स ंधीचे प िच द ेते जे गुंतवणूक आिण यापाराला ो साहन द ेते आिण
अिधक ि थरता आिण पारदश कता आणत े.
५) सामािजक िवकास आिण आिथ क स ुधारणा ंना ो साहन :-- जागितक यापार
संघटनेची त व े अशा कार े तयार क ेली जातात क जी िवकसनशील द ेशांना या ं या
सामािजक आिण आिथ क सुधारणा ंम ये िवशेष सहा य आिण व ेळेत जागितक यापार
संघटने या करारा ंची अ ंमलबजावणी कर यासाठी लाविचकत े ारे समथ न देतात. रा ांना
जागितक यापा र बाजारा या बरोबरीन े आणण े हा यामागचा उ ेश आह े.
६.२.३ :--जागितक यापार स ंघटनेची काय :-
१) कराराची अ ंमलबजावणी करण े :- जागितक यापार स ंघटना
बह प ीय यापार कराराची अ ंमलबजावणी , शासन आिण ि याकलाप स ुलभ करत े. हे
बह प ीय यापार करारा ं या अ ंमलबजावणी आिण शासनासाठी आराखडा दान करत े.
२) वाटाघाटीसाठी म ंच :- जागितक यापार स ंघटना सद या ंना वाटाघाटी कर याची
आिण आपापसात यापार यव था ठ ेव याची स ंधी देते.
३) िववादा ंचे िनराकरण :- सद य द ेश िविवध म ुद् ांवर यापार िववाद क शकतात .
जागितक या पार स ंघटना िववादा ंचे िनराकरण कर यासाठी िनयम आिण ि या ंचे
यव थापन करत े.
४) यापार धोरण प ुनरावलोकन य ं णा:- जागितक यापार स ंघटना यापार धोरण
पुनरावलोकन य ं णा शािसत करत े. जागितक यापार स ंघटना सद य रा ा ंमधील
यापारी स ंबंध ढ कर यासा ठी आराखडा दान करत े.
५) इतर स ं थांबरोबर जागितक यापार स ंघटनेचे सहकाय :- सुसंगत आिथ क धोरण
तयार कर यासाठी जागितक यापार स ंघटना ही आ ंतररा ीय नाण ेिनधी, आिण जागितक
बँक यासार या इतर स ं थांशी सहकाय करत े. यामुळे जागितक यापार स ंघटनेचे काय
आणखी भावी हो यास मदत होत े. munotes.in
Page 70
यावसाियक अथ शा
70 ६.३:-TRIPs , TRIMs आिण GATs कराराचा अ यास
६.३.१:- बौि क स ंपदा अिधकार ( TRIPs ) या यापार स ंबंिधत प ैलूंवरील करार :-
TRIPs करार हा बौि क स ंपदा अिधकाराच े संर ण हा बह प ीय यापार णालीचा
अिवभा य भाग बनवतो , जसे क हे जागितक यापार स ंघटनेचे मूत व प आह े. या
कराराला अन ेकदा जागितक यापार स ंघटने या तीन " तंभापैक एक " हटल े जाते ,
इतर दोन हणज े व तूंचा यापार आिण स ेवांचा यापार होय .
TRIPs या आधी बौि क स ंपदा अिधकारा ंचे संर ण आिण अ ंमलबजावणीची या ी सव
रा ांम ये मोठ्या माणात बदलत होती आिण बौि क स ंपदा अिधकारा या यापारात ती
अिधक मह वाची बन याम ुळे, हे फरक आ ंतररा ीय आिथ क संबंधांम ये तणावाच े कारण
बनले. यामुळे अिधक स ु यव था आिण अ ंदाज य े यासाठी तस ेच िववादा ंचे
सु यवि थतपण े ि नराकरण कर यासाठी बौि क मालम ा अिधकारासाठी नवीन िनयम
असण े शहाणपणाच े मानल े जात होत े. बौि क स ंपदा अिधकारा या यापार स ंबंिधत
पैलूंवरील करारान े थमच जागितक यापार स ंघटनेने बह प ीय यापार णालीम य े
बौि क स ंपदा िनयमा ंचा समाव ेश केला. बौि क स ंपदा अिधकार हा आ ंतररा ीय
यापाराचा मह वाचा भाग आह े. ते कॉपीराईट , पेटंट, ेडमाक , भौगोिलक िनयम , औ ोिगक
िडझाईन , लेटआउट िडझाईन अस े अनेक कार समािव करतात . बौि क स ंपदा
अिधकार कारारा ार े अंतभू त असल े या बौि क स ंप ी या य ेक मु य े ा या स ंदभा त
हा करार य ेक सद या ार े दान क े या जाणा या स ंर णाची िकमान मानक े िनि त
करतो . िवकिसत द ेश बह त ेक बौि क मालम ेचे मालक असतात . तर िवकिसत आिण
िवकसनशील दो ही द ेशां ारे यांचा वापर क ेला जातो . बौि क स ंपदा अिधकार करार
िनयमा ं या अ ंमलबजावणीसाठी मानद ंड आिण मानक े दान करतो . TRIPs करारा ंतग त,
येक देशाने बौि क स ंपदा अिधकाराची भावी अ ंमलबजावणी स ुिनि त कर यासाठी
आप या द ेशांतग त काय ा ंम ये पुरेशी ि या आिण उपाय तयार करण े आव यक आह े.
TRIPs करारावरील िववाद ह े जागितक यापार स ंघटने या िववाद िनपटारा ि य ेअतंग त
िनयंि त क ेले जातात . जागितक यापार करारा ंतग त, िवकिसत द ेशांना १ जानेवारी १९९५
पासून TRIPs कराराच े पालन कर यासाठी १ वष दे यात आल े होते. िवकसनशील द ेशांना
२००० पय त ५ वष दे यात आली होती . तर कमी िवकिसत द ेशांना २००६ पय त ११ वष
दे यात आली होती जी औषधिनमा ण पेटंटसाठी २०१६ पय त वाढवली आह े. याचा
िवकसनशील द ेशांवर होणार े प रणाम प ुढील माण े आहेत.
१) या या प रणामाम ुळे औषधिनमा ण आिण रसायना ंसार या उ पादना ं या िक ंमतीम य े
वाढ होऊ शकत े .
२) नवक पना ंचा अन ुकूल प रणाम हा या या प ुरवठ्यावर होईल .
३) िवकसनशील द ेश नवीन त ं ानाच े उ पादक बन ू शकतात .
४) TRIPs कराराम य े संशोधन आिण िवकास िवकिसत द ेशांकडून िवकसनशील द ेशांम ये
ह तांत रत कर यात मदत होऊ शकत े. munotes.in
Page 71
यवहारतोल आिण आ ंतररा ीय
आिथ क संघटन भाग -२
71 ६.३.२ यापार स ंबंिधत ग ुंतवणूक उपा य ( TRIMs ) : -
TRIMs चा असा िव ास आह े क यापार आिण ग ुंतवणूक यां यात मजब ूत संबंध आह े.
यापार स ंबधीत ग ुंतवणूक उपाया ंचे उि जगभरातील सव गुंतवणूकदार सद या ंना यो य
वागणूक देणे हे आह े. TRIMs करारात सा ंिगत या माण े सद या ंना या ं या स या या
TRIM ( यापार स ंबंिधत ग ुंतवणूक उपाया ं या ) या िविवध स ेवा आिण व त ूंची खर ेदी
आिण िव कर यासाठी जागितक यापार स ंघटना कौि सलला स ूिचत कराव े लागेल जे
कराराशी िवस ंगत आह ेत.
TRIM ची मु य व ैिश ्ये पुढील माण े आहेत.
* हे फ व त ूं या यापाराशी संबंिधत ग ुंतवणूक उपाया ंना लाग ू होते .
* हे सेवा यापाराला लाग ू होत नाही .
* हे परदेशी उ ोग िक ंवा गुंतवणूक या व ेशाचे िनयमन करत नाही .
* हे आयात / िनया त केले या उ पादना ं या भ ेदभावप ूण वागण ुक ब ल आह े.
* िवकिसत द ेशां या बाबतीत २ वषा चा, िवकस नशील द ेशां या बाबतीत ५ वष आिण कमी
िवकिसत द ेशां या बाबतीत ७ वषा चा सं मण कालावधी , हा करार लाग ू झा यापास ून,
जो१ जानेवारी १९९५ आहे. या कराराम य े समािव असल ेले एक मह वाच े बंधन ह े आहे
क सद या ंनी कोण याही यापाराशी स ंबंिधत ग ुंतवणूक चे उपाय लाग ू करणार नाहीत ज े
रा ीय िहता या िवस ंगत असतील िक ंवा प रमाणवाचक िनब धां या सामा य िनम ू लनाशी
िवसंगत असतील .
६.३.३ सेवा यापारावरील सामा य करार ( GATs ) : -
स या जागितक उ पादन आिण रोजगारात स ेवा े ाचा वाटा हा दोन त ृतीयांश इतका
असताना , या सेवा एक ूण यापारा या २५ ℅पे ाजा त ितिनिध वकरीतनाहीत .
िशवाय , जरी स ेवांचा या ं या वतः या अिधकारात वाढ या माणात वापर होत असला
तरी या व त ूं या उ पादनात मह वप ुण आदान हण ून काम करतात . आिण प रणामी
मू यविध त अट म य े मू यमापन क े यास सेवांचा जागितक यापारात स ुमारे ५० % वाटा
असतो . GATS ची िनिम ती ही उ व े फेरीतील ऐितहािसक कामिगरीप ैक एक आह े. याच े
प रणाम जान ेवारी १९९५ म ये लागू केले . GATS ची ेरणा आ ंतररा ीय यापार
िनयमा ंची एक िव ासाह आिण खा ीची णाली तयार कर या या उ ेशाने होती ; सव
सहभागीशी या य आिण समान वागण ूक सुिनि त करण े , खा ीशीर धोरण ब ंधना ार े
आिथ क ि या ि या ंना उ ेजन द ेणे आिण गितशील उदारीकरणा ार े यापार आिण
िवकासाला चालना द ेणे ही उि े आहेत. GATs दोन आव यकता ंवर आधा रत आह ेत .
पिहला हणज े भेदभाव न करण े आिण द ुसरे हणज े पारदश कता. GATs बह प ीय
िनयमा ंचा संच दान करतात ज े पारदश कता आिण गितशील उदारीकरणा या अट खाली
सेवांमधील यापार िनय ंि त करतात . िवकसनशील द ेशांना या ं या वतः या िवकासा या
ाधा य माचा पाठप ुरावा कर यासाठी आिण प ुढील वाटाघाटीम य े कोण या े ाचे munotes.in
Page 72
यावसाियक अथ शा
72 उदारीकरण करायच े हे ठरिव यासाठी लविचकता िदली जात े. GATs ने िनमा ण केले या
संधीचा लाभ घ े यासाठी िवकसनशील द ेशांनी या ं या स ेवा े ात स ुधारणा कर यास
सु वात क ेली आह े. याचा या द ेशांना फायदा होईल आिण िवकसनशील द ेशां या वाढीस
मदत होईल .
६.४ भारतासार या िवकसनशील द ेशांवर जा गितक यापार स ंघटनेचा
भाव
फायद े :-
१) वाढल े या आ ंतररा ीय यापाराचा फायदा :- जागितक ब ँके या मत े, भारतासार या
देशासाठी यावसाियक यापार वाढ ेल . व , कृषी उ पाद ने , खा पदाथ यासार या
व तूं या वाढीम ुळे यापारात वाढ होईल . यापैक अन ेक उ पादनाम य े भारताला उ पादन
आिण यापार कर यात मोठा फायदा आह े. आंतररा ीय बाजारात भारताची कापड आिण
कपड्यां या व त ूंची िनया त वाढ यान े भारताला फायदा होईल .
२) धोरणा ंचे पुनरावलोकन करण े:- जागितक यापार स ंघटने या थापण ेमुळे धोरणा ंचे
पुनरावलोकन करण े आिण यापारी भागीदारा ंमधील िववाद सोडवण े यासाठी यासाठी य ं णा
मजबूत झाली . या पाय या ंमुळे देशांना अडथळ े सोडव यात आिण िनया तीसाठी
आंतररा ीय बाजारप ेठेत वेश कर यास मदत होईल.
३) जकात दर कपात :- औ ोिगक व त ूंम ये मोठ्या माणात जकात दर कपात क ेली
जाईल याम ुळे भारतासार या द ेशांना फायदा होईल . िवकसनशील द ेशांना िवकिसत
देशां या बाजारप ेठेत वेश िमळ ेल.
३) GATs करार:- GATs करार हा स ेवां या यापारातील ह क आिण ब ंधने प रभा िषत
कर याची पिहली पायरी आह े . याचा फायदा भारतासार या द ेशांना फायदा होईल .
४) TRIPs आिण TRIMs :- TRIPs आिण TRIMs वरील कराराम ुळे जकातिवरिहत
अडथ या ंचा वापर रोख यात मदत झाली आह े आिण अवप ुंजनिवरोधी जकात , समक
कराच े दर उपाय आिण स ुर ा उपाया ंचा वापर यास ंबंधीचे िनयम मजब ूत झाल े आहेत . हे
भारतासार या द ेशांसाठी अन ुकूल असतील .
तोटे :-
१) TRIMs :- भारतासार या िवकसनशील द ेशांसाठी, TRIMs करारातील तरत ुदी
वावल ंबी िवकासा या धोरणा या िवरोधात आह ेत. परक य ग ुंतवणुक वरील िनब ध
हटव याम ुळे बह रा ीय क ंप या िवकसनशील देशांतील मह वा या उ ोगा ंवर िनय ं ण
ठेव यासाठी य न क शकतात . TRIMs कराराचा प रणाम हण ून देशांतग त उ ोगा ंना
ास होऊ शकतो .
२) TRIPs :-TRIPs कराराचा िवकसनशील द ेशांना फायदा होणार नाही कारण TRIPs
कराराची प ूण अंमलबजावणी झा यास औषध उ पादना या िकंमती वाढतील . अशा कार े munotes.in
Page 73
यवहारतोल आिण आ ंतररा ीय
आिथ क संघटन भाग -२
73 पेटंट, कॉपीराईट , ेडमाक या मदतीन े बौि क स ंपदा अिधकारा ंचे संर ण िवकिसत द ेशांना
उपयु ठर ेल. नवीन वन पती वाणा ंचे पेटंट घेत यान े लाभ बह रा ीय क ंप याना
ह तांत रत होईल .
३) GATs :- GATs केवळ आिथ क, िशिपंग, वाहतूक आिण दळणवळण , आरो य
यासार या स ेवां या उदारीकरणाला मह व द ेते. या े ात िवकसनशील द ेशांना िवकिसत
देशांकडून असमान पध ला सामोर े जावे लागत े.
४) जागितक या पार स ंघटने या स ंरचनेत असमानता :- जागितक यापार स ंघटने या
िनयमान ुसार िनण य घ ेतलेले युि वाद ीम ंत िवकिसत द ेशांना अन ुकूल आह ेत.
िवकसनशील द ेशांनी ते वीकारल े पािहज े. हे अ यायकारक आह े कारण समायोजनाचा भार
िवकसनशील द ेशांना सहन करावा लागतो . िववाद िनपटारा य ं णा ीम ंत देशां या बाज ूने
आहे जी िवकसनशील द ेशांना उपय ु नाही .
६.५ सारांश
या कर णात आपण यवहारश ेषातील अस ंतुलन स ुधार यासाठी द ेशांनी अवल ंबले या
िविवध उपाययोजना पिह या आह ेत. यवहारश ेषातील अस ंतुलन स ुधार यासाठी
आकुंचना मक आिथ क आिण राजकोशीय धोरण े वापरण े समािव आह े. तसेच अवम ू यन
धोरणाचा अवल ंब क न हा असमतोल कमी करता य ेतो. इतर उपा याम य े जकात दर ,
िनया त ो साहन , आयात पया यीकरण , आिण िविनमय िनय ं ण या ंचा समाव ेश होतो .
जागितक यापार स ंघटना ही एक आ ंतरसरकारी स ं था आह े जी आ ंतररा ीय यापाराच े
िनयमन आिण स ुिवधा द ेते. आंतररा ीय यापार िनय ंि त करणार े िनयम थािपत
कर यासाठी , सुधार यासाठी आिण लाग ू कर यासाठी सरकार स ं थेचा वापर करतात . १
जानेवारी १९९५ रोजी जागितक यापार स ंघटनेने अिधक ृतपणे काय सु केले. १९४८
साली थापन कर यात आल े या GATT करारा या जागी बदल ून जागितक यापार
संघटना थापन कर यात आली .
जागितक यापार स ंघटना ही जगातील सवा त मोठी आिथ क सं था आह े. स या या स ं थेचे
१६४ देश सद य आह ेत. आिण ती सव जागितक यापार आिण जागितक GDP या
९८% पे ा जा त यापाराच े ितिनिध व करतात . ते भेदभाव न कर या या आिण
गितशील उदारीकरणा या त वावर आधा रत आह ेत. TRIPs करार बौि क स ंपदा
अिधकारा ंचे र ण कर यासाठी दान कर यात य ेणा या स ंर णाची िकमान मानक े ठरवतो .
यापार स ंबंिधत ग ुंतवणूक उपाया ंचे येय जगभरातील सव गुंतवणूकदार सद या ंना या य
वागणूक देणे हे आहे . GATs म ये सव सेवा े समािव आह े. इतर सद या ं या स ेवा
दा या ंना रा ीय िहत आिण बाजारप ेठ उपल ध क न द े याचे बंधन यात आह े.
जागितक यापार स ंघटना कराराम ुळे भारतासार या िवकसनशील द ेशांना जागितक यापार
आिण जकात दर कमी क न फायदा होतो .
munotes.in
Page 74
यावसाियक अथ शा
74 ६.६
१) यवहारश ेषातील अस ंतुलन स ुधार यासा ठी आिथ क उपाय प करा .
२) यवहारश ेषातील अस ंतुलन स ुधार यासाठी ग ैर - आिथ क उपाय प करा .
३) यवहारश ेषातील अस ंतुलन स ुधार यासाठी अवम ू यन आ िण घसारा या स ंक पना
प करा .
४) यवहारश ेषातील अस ंतुलन कमी कर यासाठी खच बदल या या धोरणाची चचा करा.
५) जागित क यापार स ंघटनेचे मह वाच े करार कोणत े आहेत?
६) जागितक यापार स ंघटने या TRIPs आिण TRIMs कराराची चचा करा.
७) जागितक यापार स ंघटने या GATs आिण TRIMs कराराची चचा करा.
८) जागितक यापार स ंघटनेची उि े आिण त व े काय आह ेत?
९) GAT या स ंदभा त जागितक यापा र संघटने या कराराची चचा करा.
munotes.in
Page 75
75 करण ४
७
िविनमय दर : भाग - १
घटक रचना
७.० उि ्ये
७.१ िविनमय दर हणज े काय ?
७.२ ि थर िविनमय दर अथ आिण फायद े व तोट े
७.३ िविनमय दर िनि ती
७.४ िवदेशी चलना या मागणीच े उ ेश / कारण े / हेतू
७.५ िवदेशी चलना या प ुरवठ्याचे उ ेश / कारण े / हेतू
७.६ सारांश
७.७
७.० उि ्ये
१. िविनमय दर ही स ंक पना समजाव ून घेणे.
२. ि थर िविनमय दराच े फायद े व तोट े जाणून घेणे.
३. बदल या िविनमय दराच े फायद े व तोट े जाणून घेणे.
४. िविनमय दर िनि ती समजाव ून घेणे.
५. िवदेशी चलना या मागणीच े उ ेश जाण ून घेणे.
६. िवदेशी चलना या प ुरवठ्याचे उ ेश जाण ून घेणे.
आंतररा ीय यवहारात दोन द ेशातील चलना ंची देवघेव या दरान े होते या दराला
िविनमय दर अस े हणतात . एका द ेशातील चलनाची द ुस या द ेशातील चलनात य
केलेली अिधक ृत िकंमत हणज े िविनमय दर होय . दोन द ेशांम ये आंतररा ी य यापार स ु
हो याप ूव दोन द ेशांना िविनमय दर ठरिवण े आव यक असत े.
munotes.in
Page 76
यावसाियक अथ शा
76 ७.१ िविनमय दर हणज े काय?
या माण े एखा ा व त ूची िक ंमत आपण आप या चलनात य करतो . उदा. १
बॉलप ेनची िक ंमत = १० . आहे. याच माण े एका द ेशा या चलनाच े मू य द ुस या
देशा या चलनात य करण े हणज े िविनमय दर होय . उदा. १ डॉलर = ४९ ., १ प ड
टिल ग = ७०. ५ ., १ युरो = ६२. ३८ . इ. त हा आपण िविनमय दरा या सहा यान े
दोन द ेशांतील व त ू आिण स ेवांची िकंमत अ य र या य करत असतो .
थोड यात िविनमय दर हणज े काय हे सांगताना अस े हणता य ेईल क , “ एका द ेशा या
चलनाची द ुस या द ेशा या चलनात य क ेलेली अिधक ृत िकंमत हणज े िविनमय दर
होय.”
७.२ ि थर िविनमय दर हणज े काय?
सुवण प रमाण प तीत िविनमय दर स ुवण आयात िब ंदू आिण िनया त िबंदूनी िनय ंि त होत
असत . यावेळी ि थर िविनमय दर प ती अि त वात होती . “ ज हा दोन द ेशातील िनि त
झालेला िविनमय दर हा कायम असतो . यात बदल होत नाही . या िविनमय दरास ि थर
िविनमय दर अस े हणतात .”
ि थर िविनमय दराच े गुण / फायद े / मह व (बाजूचे मु े):
१. आंतररा ीय यापारा या वाढीसाठी :- ि थर िविनमय दराम ुळे आंतररा ीय
यापारात सहभागी होणा या यि व स ं थाम य े िव ासाच े वातावरण िनमा ण होऊन
परक य यापारात वाढ होत े.
२. िनि तता :- ि थर िविनमय दराम ुळे िनया त यापा या ंना िनया तीपास ून िकती उ प न
िमळेल तस ेच आयातदारा ंना आयातीपोटी िकती र कम ावी लाग ेल याची िनि त मािहती
िमळत े.यामुळे आंतररा ीय यापारात िनि तता आिण िव ासाच े वातावरण तयार होत े.
३. स ेबाजीला आळा :- चलन म ु यातील बदला ंचा लाभ घ े यासाठी मोठ ्या माणात
स ेबाजीच े यवहार होतात . परंतु िविनमय दर ि थर राहात असतील तर स ेबाजीस आळा
बसतो .
४. परक य ग ुंतवणूक स चालना :- िविनमय दरातील ि थरत ेमुळे परक य भा ंडवल
गुंतवणूकदारा ंम ये िव ास आिण शा तीच े वातावरण वाढीस लागत े. यामुळे परक य
गुंतवणूक ला चालना िमळत े.
५. भांडवल बाजाराचा िवकास :- ि थर िविनमय दरा मुळेआंतररा ीय भा ंडवल बाजारात
िवकास हो यास पोषक वातावरण तयार होत े. यातून आ ंतररा ीय भा ंडवल बाजाराची
िनकोप वाढ होऊन याचा िवकास हो यास मदत होत े.
६. आिथ क िवकास :- अ पिवकिसत द ेशांना िवकास काया साठी मोठ ्या माणात भा ंडवली
साधनस ंप ी आयात करावी लागत े. तसेच परद ेशातून कज ही याव े लागत े. अशा व ेळी
ि थर िविनमय दर प तीम ुळे अशा भा ंडवली साधनस ंप ीचा आिण कजा चा िनि त अ ंदाज munotes.in
Page 77
िविनमय दर : भाग - १
77 येतो. यामुळे िवकासासाठी लागणा या भा ंडवली साधनस ंप ी आिण त ं ान या ंची आयात
सुलभ होत े.
७. यापारी रा ा ंचा लाभ :- जे देश आ ंतररा ीय यापारावर अवल ंबून आह ेत. अशा सव
देशांना ि थर िविनमय दर प ती िहताची ठरत े. कारण ि थर िविनमय दरान े आंतररा ीय
यापारातील न ुकसान टाळता य ेते.
८. साधनसाम ीचा प ुरेपूर वापर :- ि थर िविनमय दर प तीम ुळे देशांतग त
साधनसाम ीचा पुरेपूर वापर हो यास मदत होत े आिण अप यय टाळला जातो .
९. अ प रोखत ेवर यापार :- ि थर िविनमय दराम ुळे आंतररा ीय यापा या ंना
यापारासाठी िनि त िकती र कम लाग ेल याचा अ ंदाज य ेतो. यामुळे अकारण मोठी
र कम जवळ बाळग याची गरज नाही .
१०. िविश चलनासाठी उपयु :- आज का ंही देशां या चलनाला आ ंतररा ीय े ात
बरेच मह व ा झाल े आहे.उदा. डॉलर गट , टिल ग गट इ . ि थर िविवमय दराम ुळे या
चलनगटाच े कामकाज स ुलभ बनत े आिण त े िटकून राहत े.
११. देशांतग त उ ोगाची उभारणी :- िविनमय दरातील थ ैया मुळे आंतररा ीय
यापारासाठी उ पादन करणा या उ ोगा ंना फायदा आिण तोट ्याचे अचूक अंदाज बा ंधता
येतात. देशांतग त उ ोगध ं ा या थ ैया साठी आिण िवकासासाठी ि थर िविनमय दराच े
धोरण आव यक आह े.
१२. आिथ क थ ैय : - ि थर िविनमय दराम ुळे देशांतग त याजदर , वेतनदर इ.दर ि थर
राहतात . यामुळे देशात ग ुंतवणूक वाढून आिथ क ि थरता ा होत े.
१३. रोजगार वाढ :- ि थर िविनमय दर प तीम ुळे देशा या अथ यव थ ेला िमळणार े थैय
आिण गुंतवणुक ला िमळणारी चालना यात ून देशात रोजगार आिण उ प नात वाढ होत े.
१४. चलनवाढीलाआळा :- आंतररा ीय चलनवाढीचा धोका टाळ यासाठी ि थर िविनमय
दराचे समथ न केले जाते.
अशा रीतीन े ि थर चलनिवषयक दराच े वरील सव फायद े आहेत. एकंदरीत ि थर िविनमय
दरामुळे आंतररा ीय तरावर िव ासाच े वातावरण िनमा ण होऊन द ेशा या आिथ क
िवकासाला चालना िमळत े.
ि थर िविनमय दराच े दोष / तोटे / उणीवा (िवरोधी म ु े):
रा ीय आिण आ ंतररा ीय तरावर ि थर िविनमय दराच े जसे फायद े आह ेत. तसेच
याचेकांही तोट े देखील आहेत याची चचा पुढील माण े करता य ेईल.
१. अंतग त ि थरत ेचा बळी :- अनेक वेळा िविनमय दर ि थर ठ ेव यासाठी देशांतग त
िकंमत म ये मोठे बदल कराव े लागतात . परंतु असे मोठे बदल क े यास अ ंतग त थैय
थािपत करण े कठीण जात े. munotes.in
Page 78
यावसाियक अथ शा
78 २. वतं चलनिवषयक धोरणाचा अभाव :-ज हा देशातील चलन प ती ही आ ंतररा ीय
यवहारात ून िमळणा या स ुवण आयात -िनया तीशी िनगिडत असत े.त हासंबंिधत द ेशाला
वतं अस े चलनिवषयक धोरण आखता य ेत नाही . प रणामी द ेशांतग त िकंमत पातळी ,
रोजगार पातळी इ . वर िनय ं ण ठ ेवता य ेत नाही आिण हा धोका मोठा असतो .
३. आंतररा ीय यापारातील वाढीला आधार नाही :- ि थर िविनमय दराम ुळे
आंतररा ीय यापारात वाढ होते असे हटल े जाते. परंतु य ात तस े अनुभव नाही त.
४. वा तवापास ून दूर:- स या कोण याही द ेशांम ये ि थर िविनमय दराची स ंक पना
अि त वात नाही . यामुळे ि थर िविनमय द राचे धोरण वा तवात आढळत नाही .
५. साधनस ंप ीचा अयो य वापर :- ि थर िविनमय दराम ुळे देशाची स ंपूण अथ यव था ही
यापारावर क ि त होत े. यामुळे देशातील साधन स ंप ीचा वापर द ेशातील लोका ं या गरजा
पूण कर याऐवजी आ ंतररा ीय बाजारासाठी क ेला जातो .या साधन स ंप ीचा वापर
आप या लोका ंसाठी होत नाही . थोड यात साधनस ंप ीचा अयो य वापर होतो .
६. िवषमत ेत वाढ :- ि थरिविनमयदराचा फायदा परद ेशातील नाग रका ंना मोठ ्या माणावर
होतो. परंतु आप या द ेशातील नाग रका ंना याचा फायदा होत नाही . यामुळे आिथ क
िवषमता मोठ ्या माणावर वाढत जात े.
७. कृि म थ ैय :- आंतररा ीय यापारात आिण यवहारात जरी अ थ ैय िनमा ण झाल े तरी
िविनमय दर ि थर ठ ेव याचा य न क ेला जातो . परंतु हे थैय कृि म असत े. यासाठी
रा िहताचा बळी जातो तस ेच काळाबाजार वाढीस लागतो .
८. तेजी म ंदी:- ि थर िविनमयदराच े धोरण वीकार यास परद ेशात तेजी अथवा म ंदी
यासार या घडणा या घटना पास ून देशा या अथ यव थ ेचे नुकसान होत े. हा ि थर
िविनमय दराचा तोटा आह े.
९. अवमू यन:- िविनमय दरात ि थरता राख यासाठी ब याच व ेळा द ेशी चलनाच े
अवमू यन कराव े लागत े.
अशा रीतीन े वरील सव ि थर िविनमयदराच े दोष आह ेत.
७.३. िविनमय दराची िनि ती
दोन िभ न द ेशातील व ेगवेग या चलना या अदलाबदलीचा दर हणज े िविनमय दर होय .
दोन द ेशातील चलन ह े वेगवेगळे असत े. तसेच याच े बाजार म ू यही व ेगवेगळे असत े.
अशाव ेळी दोन द ेशांम ये आंतररा ीय यापार स ु हो यासाठी या दोन द ेशांना
एकमेकां या चलना या त ुलनेत एकम ेकां या चलनाच े मू य ठरवाव े लागत े. या माण े
व तूचे मू य हे व तूची मागणी आिण व त ूंचा पुरवठा याव न ठरत े. याच माण े िविनमय
दर हा स ु ा िवद ेशी चलनाला असणारी मागणी आिण िवदेशी चलनाचा प ुरवठा याव न
ठरते. हे पुढील आक ृतीव न प होईल . munotes.in
Page 79
िविनमय दर : भाग - १
79
आकृती ७.१
वरील आकृतीत OX अ ावर िवद ेशी चलनाची मागणी व प ुरवठा दश विवला आह े. तर
OYअ ावर िविनमय दर दश िवला आह े.DD हा िवद ेशी चलना या मागणीचा व अस ून
SS हा िवद ेशी चलनाचा प ुरवठा व आह े.िवदेशी चलनाची मागणी आिणिवदेशी चलनाचा
पुरवठा या ंचे संतुलन E िबंदूत झाल े असून OP हा िविनमय दर िनि त झाला आह े. तर
ON ही िवद ेशी चलनाची मागणी प ुरवठ्यांची समतोल नगस ं या आह े. याव न िवद ेशी
िविनमय दर हा िवद ेशी चलनाची मागणी आिण िवदेशी चलनाचा प ुरवठा या ं या स ंतुलनान े
ठरतो ह े िस होत े.
७.४ िवदेशी चलना या मागणी ची कारण े / हेतू / उ ेश / घटक
१. आयात व त ूंचे मू य द े यासाठी :- देशातील उपभो या ं या अप े ा पूण कर यासाठी
बराच ब याच व ेळा दुस या द ेशातून व त ू आयात क े या जातात . अशाव ेळी आयात मालाच े
पैसे दे यासाठी परक य चलनाची मागणी क ेली जात े.
२. कजा ची परतफ ेड:- िविवध कारणा ंसाठी आपला द ेशइतर द ेशाकड ून कज घेतो. यामुळे
या कजा ची परतफ ेड करताना म ु ल व याज द े यासाठीआप या द ेशाला परक य चलनाची
गरज असत े.
३. िदलेले कज :- ब याच व ेळा आप या द ेशातील ग ुंतवणूकदार ह े इतर द ेशात ग ुंतवणूक
करतात . या ग ुंतवणुक स क ेलेली गुंतवणूक िकंवा िदल ेले कज असे हणतात . इतर द ेशांना
कज दे यासाठी या द ेशा या चलनाची द ेशाला गरज असत े.
४. कजा वरील याज :-ज हा एखा ा देशाने इतर देशाकड ून जे कज घेतलेले असत े.त हा
या देशाला कज फेडताना म ु ल आिण कजा वरील याज द े यासाठी िव देशी चलनाची गरज
असत े.
५. गुंतवणुक वरील लाभा ंश:- परक य ग ुंतवणूकदारा ंनी आप या द ेशात मोठ ्या माणावर
गुंतवणूक करावी यासाठी सरकारकड ून मोठ ्या माणावर य न क ेले जातात . ही गुंतवणूक munotes.in
Page 80
यावसाियक अथ शा
80 जर कजा या व पात अस ेल तर यावर याज ाव े लागत े. हा मोबदला िवद ेशी चलनात
ावा लागतो . यासाठी िवद ेशी चलनाला मागणी असत े.
६. आिथ क मदत :-अनेक िवकिसत द ेश गरीब आिण िवकसनशील द ेशाला आिथ क
िवकासासाठी आिथ क मदत द ेतात. ही मदत जर कजा या व पात अस ेल तर या कजा ची
परतफ ेड करताना म ु ल आिण याज ह े िवदेशी चालना त ावे लागत े.
७.५ िवदेशी चलना या प ुरवठ्याची कारण े / उ ेश आिण ह ेतू
१. िनया त:- आप या द ेशातून िवद ेशाला मालाची िनया त करीत असताना आव यक या
खचा साठी िवद ेशी चलनाची गरज भासत अस यान े यासाठी िवद ेशी चलनाचा प ुरवठा
केला जातो .
२. िदले या कजा ची ा ी :-अनेक देशाला दुस या द ेशातील ग ुंतवणूकदारा ंनी आप या
देशात ग ुंतवणूक करावी हण ून या ंना आकिष त कराव े लागत े. अथा त यासाठी या ंना
आकष क याज आिण सवलती िद या जातात . हे याज आिण सवलतीची र कम
दे यासाठी िवद ेशी चलनाचा प ुरवठा करावा लागतो .
३. अनुदान:- देशावर न ैसिग क आप ी सार खी संकटेही आ क मीतपणे येत अस तात. या
संकटाचा सामना कर यासाठी इतर द ेशाकड ून अन ुदान व पात अथ सहा य िमळत े. ा
झाले या या अथ सहा याप ैक अन ुदानाची र कम सो डून उव रत इतर र कम िवद ेशी
चलना या व पात परत करावी लागत े. यासाठी जा तीच े िवदेशी चलनलाग ते.
४. देण या:- अनेक िवकिसत द ेश हे अिवकिसत द ेशातील सामािजक व श ै िणक स ं थांना
शै िणक आिण आरो य िवषयक िवका सासाठी मोठ ्या माणात द ेण या द ेतात. या देण यांची
र कम द े यासाठी िवद ेशी चलनाचा प ुरवठा करावा लागतो .
५. कजा वरील याज :-एखा ा द ेशाला िमळा ले या िवदेशी कजा वर याज देणे आव यक
असत े. हे याज िविश काळात कज देणा या देशा या चलनात ाव े लागत े. यासाठी
िवदेशी चलनाचा प ुरवठा क ेला जातो . अशा कार े वरील सव कारणासाठी िवद ेशी चलनाचा
पुरवठा आव यक असतो .
७.६ सारांश
आंतररा ीय यवहा रात दोन द ेशातील चलना ंची देवघेव या दरान े होते या दराला
िविनमय दर अस े हणतात . एका द ेशातील चलनाची द ुस या द ेशातील चलनात य
केलेली अिधक ृत िकंमत हणज े िविनमय दर होय . दोन द ेशांम ये आंतररा ीय यापार स ु
हो याप ूव दोन द ेशांना िविनमय दर ठरिवण े आव यक असत े.
सुवण प रमाण प तीत िविनमय दर स ुवण आयात िब ंदू आिण िनया त िबंदूनी िनय ंि त होत
असत . यावेळी ि थर िविनमय दर प ती अि त वात होती . “ ज हा दोन द ेशातील िनि त
झालेला िविनमय दर हा कायम असतो . यात बदल होत नाही . या िविनमय दरास ि थर
िविनमय दर अस े हणतात .” munotes.in
Page 81
िविनमय दर : भाग - १
81 दोन िभ न द ेशातील व ेगवेग या चलना या अदलाबदलीचा दर हणज े िविनमय दर होय .
दोन द ेशातील चलन ह े वेगवेगळे असत े. तसेच याच े बाजार म ू यही व ेगवेगळे असत े.
अशाव ेळी दोन द ेशांम ये आंतररा ीय यापार स ु हो यासाठी या दोन द ेशांना
एकमेकां या चलना या त ुलनेत एकम ेकां या चलनाच े मू य ठरवाव े लागत े. या माण े
व तूचे मू य हे व तूची मागणी आिण व त ूंचा पुरवठा याव न ठरत े. याच माण े िविनमय
दर हा स ु ा िवद ेशी चलनाला असणारी मागणी आिण िवदेशी चलनाचा प ुरवठा याव न
ठरते.
७.७
१. िविनमय दरा ची संक पना प करा .
२. ि थर िविनमय दर हणज े काय? याचे फायद े आिण तोट े सांगा.
३. िविनमय दराची िनि ती कशी होत े ते प करा .
४. िवदेशी चलना या मागणी आिण प ुरवठ्याचे उ ेश प करा .
munotes.in
Page 82
82 ८
िविनमय दर :भाग -२
घटक रचना
८.०. उि ्ये
८.८. हजर िक ंवा त कािलक िविनमय दर हणज े काय ?
८.२. वायदा िक ंवा अ ीम िविनमय दर हणज े काय ?
८.३. यश समता िस दा ंत हणज े काय ?
८.४. परक य िविनमय बाजार हणज े काय?
८.५. अवमू यन हणज े काय ?
८.६. िविनमय दर ठरिव यात म यवत ब ँकेची भूिमका
८.७. सारांश
८.८.
८.० उि ्ये
१. हजर िक ंवा त कािलक िवनमय दराची स ंक पना समजाव ून घेणे
२. वायदा िक ंवा अ ीम िवनमय दराची स ंक पना समजाव ून घेणे
३. यश समता िस दा ंत समजाव ून घेणे
४. परक य िविन मय बाजाराची स ंक पना समजाव ून घेणे
५. अवमू यन आिण याच े फायद े व तोट े समजाव ून घेणे
७. िविनमय दर ठरिव यात म यवत ब ँकेची भूिमका जाण ून घेणे
८.१ . हजर िक ंवा त कािलक िवनमय दराची स ंक पना
परक य चलनाची ता काळ खर ेदी कर यासाठी जो दर िनि त क ेला जातो . याला
िविनमयाचा हजर दर िक ंवा ता कालीक दर अस े हणतात . उदा.१ डॉलर = ६२ पये
असा दर सा ंिगतला जातो . समजा हा ब ँके या िव चा दर अस ेल तर खर ेदीचा दर हा १
डॉलर = ६१ पये असा सा ंिगतला जातो . एका द ेशातून दुस या द ेशात र कम पाठव याचा
जो खच येतो यावर िव दर व खर ेदी दर यातील फरक अवल ंबून असतो . चलन बदल ून munotes.in
Page 83
िविनमय दर : भाग – २
83 दे याची दलाली , िवमा खच इ. खचा चा समाव ेश िविनमय दर ठरिवताना होतो. बँक
िवदेशातील परक य िविनमय बाजारातील िविनमय दर क ाकड े संदेश पाठवत े व याम ुळे
खरेदीदाराला िक ंवा िव े याला िवद ेशी चलनाच े ह ता ंतरण करता येते. या कारच े यवहार
साधारणत : दोन त े तीन िदवसात प ूण होतात .
८.२. वायदा िक ंवा अि म िविनमय दर
िविनमय दरात िविवध कारणा ंनी चढ -उतार होत असतात . परंतु हेच चढ -उतार ज हा
मोठ्या माणात होतात त हा मा िवद ेशी यापार करणा या ंना मोठ े नुकसान होऊ शकत े.
हे चढ-उतार ती आिण अिनि त व पाच े असतात . यातून आयात -िनया तीवर िवपरीत
प रणाम होतो . िवदेशी यापारात ग ुंतले या यापा या ंना मोठ ्या नुकसानीची धा ती असत े.
या चढउतारापास ून होणा या हानीपास ून बचाव कर यासाठी वायदा िक ंवा अि म िविनमय
दर हा एकम ेव उपा य आह े.
वायदा िक ंवा अि म िविनमय दर : एि हर या ं या मते,“अि म िविनमय दर ह े िविनमय
दराचे असे यवहार आह ेत क , या ार े भिव यातील िनि त व ेळेला िक ंवा तारख ेला पूण
कराय या िविनमया या खर ेदीचे िकंवा िव च े दर ठरव यात य ेतात. उदा. समजा आज
०१ डॉलर = ३० पये असा िविनमय दर असताना एका भारतीय यापा यान े अमे रकेतील
यापा याकड ून ०१ लाख डॉलरचा माल आयात क ेला.त हा हे ०१ लाख डॉलर अम े रकन
यापा याला तीन मिह यात ायच े आहेत.आिण ही र कम ०१ डॉलर = ३० पये या
दराने ३० लाख पय े इतक होईल. समजा तीन मिह या नंतर डॉलरचा भाव वाढला आिण
तो ०१ डॉलर = बरोबर ३१ पये असा झाला तर अशा प रि थतीत भारतीय यापा याला
३० लाख पया ऐवजी ३१ लाख पय े हे अमे रकन यापा याला ाव े लागतील आिण या
यवहारात भारतीय यापाराच े एक लाख पयाच े नुकसान होईल . होणार े हे संभा य
नुकसान टाळ यासाठी भारतीय यापारी िविनमय ब ँकेकडून तीन मिह यान ंतर डॉलर खर ेदी
कर याचा िवचार हा आजच क न ठ ेवील.व तसा करार कर ेल. हा करार आज या आज०१
डॉलर = ३० पये या िविनमय दरान े कर यात य ेईल िक ंवा याप े ा थोड ्या जा त िक ंवा
थोड्या कमी दरावर कर यात य ेईल.
याउलट समजा भारतीय िनया त दरान े अमे रकेला एक लाख डॉलरचा माल पाठिवला आिण
ही र कम याला तीन मिह यान ंतर िमळ णार आहे.पण य मा ही र कम िकती
िमळणार ह े तीन मिह यान ंतर या िविनमय दरावर अवल ंबून राहील .त हा जर हा दर कमी
होऊन ०१ डॉलर = २९ पये इतका झाला तर भारतीय िनया तदाराला एक लाख पयाच े
नुकसान सहन कराव े लाग ेल. असे नुकसान होऊ नय े याक रता भारतीय िनया तदार
िविनमय ब ँकेला एक लाख डॉलर तीन मिह यान ंतर िवक याचा िवचार हा आजच क न
ठेवील. हा करार आज या आज०१ डॉलर = ३० पये या िविनमय दरान े कर यात
येईल.हा करार िक ंवा िविनमय दर आजच िनि त करतात . यामुळे तीन मिह यान ंतर िकती
र कम िमळ ेल याची िनि त क पना आजच य ेते. munotes.in
Page 84
यावसाियक अथ शा
84 थोड यात “वत मान काळात ठरल े या या दरान े भिव यकाळात खर ेदी-िव होणार
असेल या दराला वायदा िक ंवा अि म हणतात .” या दराम ुळे यापा या चे होणार े नुकसान
टाळता य ेते.
८.३. यश समता िस ा ंत
एका द ेशा या चलनाच े दुस या द ेशा या चलना या व पातील म ू य हे यां या िविश
वेळी असल े या मागणी प ुरवठ्या या ि थतीन े िनि त होत े. चलनाच े मू य व यश या -
या द ेशातील व त ू सेवां या व पात असत े. दुस या श दात असे हणता य ेईल
क ,िविनमय दर या िब ंदूवर ि थर राहतो . जेथे दो ही द ेशां या चलनाची यश समान
होते. यालाच यश समता िस ा ंत अस े हणतात .
यश समत ेचा अथ :
यश समता हा असािविनमयदर आह े क , या दरा वर एका द ेशातील चलना या िविश
रकमेत या द ेशात ज ेवढी यश / खरेदीश िमळत े. तेवढीच यश या दरावर
प रवित त के यावर द ुस या चलनातील र कमेने दुस या द ेशात ा होत े. समजा भारतात
५० पयात ज ेवढ्या व त ू िमळतात . तेवढ्याच व त ू अमे रकेत ०१ डॉलर म य े ा
होतात . यामुळे ०१ डॉलर = ५० पये या दरान े पया व डॉलर म य े प रवत न केले तर
भारतात ५० पयात ज ेवढ्या व त ू खरेदी करता य ेतात. तेवढ्याच व त ू अमे रकेम ये ०१
डॉलर म य े ा होतात . यामुळे ०१ डॉलर = ५० पये हा यश खर ेदी श समता
दर होईल .
यश समत ेचे मापन :
यश समानता दर शोध ून काढ यासाठी क ॅसलने खालील स ू िदल े आहे.
नवीन िविनमय दर = जुनािविनमय दर x दोन द ेशातील िक ंमत िनद शांक हणज ेच,
हा बदलल ेला िविनमय दर शोध ून काढ यासाठी प ुढील स ू काढल े आहे.
Rp =Rb xP१/P२ हणून
RP= नवीन यश समता दर
Rb= जुना िकंवा मूळ यश समता दर
P१= आप या द ेशातील िक ंमत िनद शांक
P२ =दुस या द ेशाचा िक ंमत िनद शांक munotes.in
Page 85
िविनमय दर : भाग – २
85 उदा:- समजा ज ुना िकंवा मूळ िविनमय दर हा ०१ डॉलर =२० पये असा आह े. मूळ दरात
बदल झाल ेला अस ून चाल ू वषा त आप या द ेशाचा म ू यिनद शांक ३०० आहे. आिण िवद ेशी
देशाचा म ू यिनद शांक २०० इतका आह े. अशा ि थतीत नवीन यश दर खालील
माण े होईल .
अथा त या बदलल े या िक ंमत प रि थतीत अम े रकेत ०१ डॉलर म य े जेवढ्या व त ू
िमळतात ितत याच व त ू भारतात तीस पयात िमळतात या मुळे आता नवीन िविनमय
दर हा ०१ डॉलर =२० पयेऐवजी ०१ = ३० पये असा होईल .
िविनमय दराच े यश / खरेदी श समत ेशी समायोजन :
आप या वरील उदाहरणात यश समानता आधारावर ०१ डॉलर = ३० पये असा
दर आह े . आिण हा दर जर याप े ा वेगळा अस ेल तर आयात आिण िनया तीमधील
बदला ार े यश प ु हा समानत ेकडे आकिष त होईल . हे पुढील उदाहरणाव न ल ात
येईल.
समजा य िविनमय दर ०१ डॉलर = ३१ पये आहे. या दरावर डॉलरच े आिण पयाच े
अनु मे अिधम ु यन व अवम ू यन झाल े आहे. यश समता िस ा ंतानुसार भारतात या
व तू ३० पयात िमळतात .तेवढ्याच व त ू अमे रकेतून आयात करावया या झा या तर
भारताला ३१ पये ावे लागतात . कारण िविनमय दर हा ०१ डॉलर = ३१ पये असा
आहे. यामुळे भारताला अम े रके या व त ू महाग होऊन भारताच े आयात कमी होईल .
याउलट अम े रकेला या ं या द ेशात ०१ डॉलर या बद यात ३० पया या व त ू िमळू
शकतील . कारण यश ०१ डॉलर = ३० पये इतक िनि त झाली आह े. परंतु
अमे रकेने मा भारतात ून व त ू आयात क े या तर या ंना ३१ पया ं या हणज ेच जा त
व तू िमळतील . कारण य िविनमय दर हा ०१ डॉलर = ३१ पये असा िन ि त झाला
आहे. यामुळे अमे रकेला भारताची व त ू व त दरात उपल ध होऊन भारताची िनया त
वाढेल.
अशा कार े एका बाज ूने भारताची आयात घट ेल आिण द ुस या बाज ूने भारताची िनया त
वाढेल. प रणामी पयाची मागणी वाढ ेल आिण मग ०१ डॉलर या बद यात ३१ पया
ऐवजी ०१ एक डॉ लर = ३० पये िमळतील हणज ेच पु हा िविनमय दर हा ०१ डॉलर =
३० पये इतका होईल .
याउलट समजा य िविनमय दर ०१ डॉलर = ३० पये या यश समता दराप े ा
कमी हणज ेच ०१ डॉलर = २९ पये असा अस ेल तर याचा अथ असा होतो क , या
ि थतीत पयाच े अिधम ु यन तर डॉलरच े अवम ू यन झाल े आहे.
समजा ०१ डॉलर = २९ पये या दरान े भारतान े अमे रकेकडून व त ू घेत या वर
भारताला वद ेशात ज ेवढ्या व त ू घे यासाठी ३० पये ावे लागतात . तेवढ्या व त ू २९
पयात िमळतील हणज ेच व त दरात उपल ध होतील . कारण य िविनमय दर हा munotes.in
Page 86
यावसाियक अथ शा
86 ०१ डॉलर = २९ पये इतका आह े. वाभािवकच भारताची आयात वाढ ेल. अमे रकेला
मा भारतात ून ०१ डॉलर या बद यात २९ पयात िमळ ू शकतील इत याच व त ू
िमळतील . यामुळे अ मे रकेची भारतात ून होणारी आयात कमी होईल . यामुळे भारताची
िनया त कमी होईल . मा आयात वाढल ेली अस या ने डॉलरची मागणी वाढ ून याची िक ंमत
वाढेल. आता ०१ डॉलर िमळव याकरता २९ पयांपे ा जा त र कम ावी लाग ेल.
आिण हा दर प ु हा ०१ डॉलर = ३० पये असा िनि त होईल .
यश समता िस ा ंतावर टीका प ुढील माण े:
१) या िस ा ंतानुसार िविनमय दर यश समता दरानु प असतो . परंतु यश
समते या मापणात अन ेक अडचणी असतात . श च े मापन िक ंमत िनद शांका या आधार े
केले जाते. परंतु िनद शांकां या अन ेक मया दा आह ेत. दोन द ेशातील िनद शांक काढताना
िवचारात घ ेतले या व त ू आिण या ंचे व प ही िभ न अस याम ुळे दोन द ेशातील िक ंमत
िनद शांक तुलनीय असतीलच अस े नाही . िकंमत थ र ही सरासरी असत े. यां या
आधारावर िनधा रत िविनमय दर वा तिवक व पाच े असणार नाहीत .
२) आंतररा ीय यापारात नवीन द ेश सामील झाला . तर याचा दोन द ेशां या पार ंपा रक
यापारा या मा ेवर प रणाम होऊन िविनमय दर बदल ेल.
३) िविनमय दरावर दोन द ेशातील व त ूं या मागणी प ुरवठ्यातील बदला ंचाही प रणाम होतो .
४) आयात िनया त करा ंचाही िविनमय दरावर प रणाम होतो . करां या सहा यान े एखादा द ेश
आप या िविनमय दर उ च तीचा राख ू शकतो . समजा अम े रकेने भारतीय मालाव र
आयात कर लावल े तर भारतीय माला ंची िनया त कमी होईल . उलट भारत मा
आयातीबाबत अम े रकेवर अवल ंबून अस ेल तर भारताला तस े करही लावता य ेणार नाहीत .
व भारताला आयातही कमी करता य ेणार नाही . प रणामी या कराम ुळे भारतीय माल महाग
झा याम ुळे िनया त घटेल आिण भारताचा िवद ेशी या पार ितक ूल होऊन िवद ेशी िविनमय
दर वाढ ेल.
८.४. परक य िविनमय दर बाजार
जगाम य े येक देशांचे चलन ह े वेगवेगळे आहे. प रणामी एका द ेशाचे चलन ह े या द ेशात
कोठेही वीकारल े जात े. पण इतर द ेशांम ये मा त े वीकाराय नसते. कारण आप या
देशातील चलन इतर द ेशात चालत नाही . अशा व ेळेला दोन द ेशांम ये आंतररा ीय
यापारा तून जी द ेणी घेणी िनमा ण हो यासाठी दोन द ेशांना िविनमय दर ठरवावा लागतो .
िविनमय दर हणज े एका द ेशा या चलनाच े दुस या द ेशा या चलना या त ुलनेत असणार े
मू य ठरिवण े होय. हा िविनमय दर ज ेथे ठरिवला जातो या िठकाणाला परक य िविनमय
बाजार अस े हणतात . िवदेशी चलना या खर ेदी िव च े हे यवहार दलाल िक ंवा डीलर
यां या मा यमात ून पूण केले जातात . यामुळे िवदेशी िविनमय बाजार हा एक स ुसंघिटत
बाजार मानला जातो . एकदा कािविनमय दर िनि त झाला क , मग दोन द ेशांम ये
आंतररा ीय यापाराला स ु वात होत े.
munotes.in
Page 87
िविनमय दर : भाग – २
87 परक य िविनमय बाजारप ेठेची काय पुढील माण े आहेत.
१. िवदेशी चलन खर ेदी िव च े यवहार प ूण करण े:- परक य िविनमय बाजारप ेठेत
िवदेशी चलना या खर ेदी िव च े यवहार पार पाडल े जातात .
२. अिधकार प गोळा करण े:- िवदेशी िविनमय ब ँकेकडून िवद ेशी चलना या स ंदभा तील
अिधकार प गोळा क न आयात करणा या ंना िकंवा इतर गरज ूंना िवकण े हे मह वाच े काय
आहे .
३. श च े ह ता ंतरण:- व तू आिण स ेवां या यश च े ह ता ंतरण एका द ेशातून
दुस या द ेशात कर याच े काय हे िवदेशी िविन मय बाजारप ेठेत चालत े.
४. समाशोधन ग ृहाची उपल धता क न द ेणे:- आंतररा ीय तरावर आयात व
िनया ती या मा यमात ून जी देणी घेणी िनमा ण होतात . याचे सव यवहार प ूण कर यासाठी
समाशोधनग ृहाची यव था परक य िविनमय बाजारप ेठा क न द ेतात.
५. संर ण:- िविनमय दरात होणा या स ंभा य हानीपास ून संर ण द े याचे काय िवदेशी
िविनमय बाजारप ेठ करत े.
८.५. अवमू यन हणज े काय? अवमू यनाच े उि / उ ेश / कारण े / हेतू
“चलना या समानता दराम य े सो या या अगर एखा ा परक य चलना या स ंदभा त घट
घडून आणण े हणज े चलनाच े अमू यन होय एखा ा द ेशा या सरकारन े काय ा ार े
आप या द ेशातील चलनाचा िविनमय दर कमी करण े हणज े चलनाच े अवम ू यन होय .”
समजा ०१ डॉलर = ७२ पये असा दर आह े आिण यान ंतर हा दर ०१ डॉलर = ७५
पये इतका झाला . हणज े आप या चलनाच े अवम ू यन झाल े. हणज ेच डॉलर या तुलनेत
पयाची िक ंमत कमी झाली . अवमू यनाम ुळे देशाची िनया त वाढत े आिण आयात कमी होत े.
अवमू यनाच े उ ेश / कारण े / हेतू:
१. देशाची िनया त वाढिवण े:- अवमू यनाम ुळे देशाची िनया त वाढत े. कारण अवम ू यनाम ुळे
आप या व त ू परक या ंना व त होतात . उदा. अमे रकन य ला ४०० पये िकंमती या
को हाप ुरी च पलसाठी ६ डॉलर ाव े लागत होत े. पया या अवम ू यनानंतर मा याच
४०० पये िकंमती या च पलसाठी अम े रकन य ला ५ डॉलर ाव े लागतील. हीच
ि थती इतर व त ू या बाबतीत पण लागू होते. यामुळे एकूण िनया त वाढव यास मदत होत े.
२. आयात कमी करण े:- अवमू यन करणा या द ेशाला परक य व त ू महाग पडतात .
यामुळे आयातीत घट होत े. कारण अम ू यनाने आयात महाग होत े. उदा. अवमू यनाप ूव
या अम े रकन प ु तकाला १०० पये लागत होत े. याच प ु तकाला आता १२० पये
ावे लागतात . याचा अथ आयात महाग होत े. munotes.in
Page 88
यावसाियक अथ शा
88 ३. यवहार तोलातील त ूट भ न काढण े:- अवमू यनाम ुळे देशाची िनया त वाढत े व
आयात कमी होत े. प रणामी यवहारतोल अन ुकूल हो यास मदत होत े. यामुळे गरीब द ेश व
िवकसनशील द ेश वेळोवेळी आप या चलना या अवम ू यन करतात .
४. देशांतग त उ पादन पातळी व रोजगार पातळी वाढिवण े:- अवमू यन क ेले या
देशा या चलनाच े बा म ू य कमी झा यान े या द ेशाची िनया त मोठ ्या माणावर वाढत े.
िनया त वाढीम ुळे या द ेशात मोठ ्या माणावर उ पादन वाढत े आिण या उ पादन वाढीम ुळे
मोठ्या माणावर द ेशात उ पादनाची आिण रोजगाराची पातळी मोठ ्या माणावर वाढत े.
५. िविश द ेशातील बाजारप ेठा काबीज करण े:- एखा ा िक ंवा कांही देशातील बाजारप ेठा
काबीज कर यासाठी िक ंवा या द ेशाचे परक य चलन िमळव या या ह ेतूने कांही वेळा
अवमू यन क ेले जात े अथवा अम ू यनाम ुळे मोठ्या माणावर िवद ेशी बाजारप ेठा काबीज
के या जातात . कारण अम ू यनाम ुळे िनया त वाढ यास मदत होत े.
६. संर क उपाययोजना :कांही वेळा इतर द ेश आप या चलनाच े अवम ू यन करतात .
त हाकेवळ ना ईलाजा तव आप या द ेशातीलचलनाच े अवम ू यन कराव े लागत े. उदा.
१९४९ म ये भारतीय पया चे अवम ू यन कर या इतक पयाची ि थती इतक खालावली
न हती . परंतु इं लंडने आिण इतर सव रा ा ंनी आप या चलनाच े अवम ू यन क े याने
भारताला अवम ू यनािशवाय पया य रािहला नाही .
अवमू यनाच े गुण / फायद े / मह व :
१. देशा या िनया तीत वाढ :- चलनाच े अवमू यन करणा या रा ातील व त ू परक या ंना
कमी िकंमतीत िमळतात . यामुळे अवम ू यन करणा या द ेशातील व त ूंची िनया त इतर
देशात वाढते.
२. िशलक अ ंदाजप क :- अवमू यनाम ुळे परक य मदतीच े मू य वाढते तसेच आयात
करांचे उ प न वाढत े. यामुळे संबंिधत द ेशा या त ुटी या अ ंदाजप काच े पांतरिशलक
अंदाजप कात होत े.
३. रा ीय उ प नात वाढ :- अवमू यना या काळात आयातीवरील ब ंधने िशिथल होत
अस यान े देशातील न वापरल े या ि थतीत पड ून असल ेली उ पादक साधनसाम ी आिण
उ पादन साम य वापरात आणण े श य होत े. यामुळे रा ीय उ प ना त वाढ होत े.
४. साधन साम ीच े ह ता ंतरण:- अवमू यनाम ुळे आयात पया यते या धोरणात बदल घड ून
येतो आिण अ य ंत खिच क अशा आयात पया यता उ ोगाकड ून साधनसाम ी काढ ून घेऊन
ती अिधक िकफायतशीर ठरणा या िनया त उ ोजकाकड े उ ोगाकड े वळिवल े जाते.
५. आयातीत घट:- अमू यन करणा या रा ाला परक य व त ू महाग पडतात . यामुळे
यां या आयातीत घट होत े.
६. यवहार तोलातील त ूट भ न काढण े:- अवमू यनाम ुळे देशातील िनया त वाढत े. कारण
यामुळे परक यांना आप या व त ू व त होतात . परंतु आपणाला पर क यां या व त ू मा
महाग होतात . यामुळे आपली आयात कमी होत े. प रणामी द ेशाचा यवहार तोल स ुधारतो . munotes.in
Page 89
िविनमय दर : भाग – २
89 ७. अनुकूल यापार शत :- अवमू यन करणा या रा ातील आयात िनया त व त ूं या
मागणीची लविचकता ही प ुरवठ्या या लविचकत ेपे ा जा त अस ेल तर स ंबंिधत द ेशा या
यवहारतोलावर याचा अन ुकूल प रणा म होतो .
८. देशातील उ पादन व रोजगार पातळीत वाढ :- अवमू यन झा याम ुळे आप या
चलनाच े बा म ू य कमी होऊन आपली आयात कमी होत े आिण िनया त वाढत े. प रणामी
देशांम ये िविवध व त ूं या उ पादन वाढीला चालना िमळ ून देशात उ पादन व रोजगार
पातळी मोठ ्या माणावर वाढ या स मदत होत े.
९. संर क उपाय :- आप या चलनाच े आंतररा ीय म ू य घटल े नसल े तरीही अ य
रा ांनी या ं या चलनाच े अवम ू यन क ेले असेल तर याला य ु र हण ून संर ण
व पाची उपायोजना हण ून चलनाच े अवम ू यन क ेले जात े. यामुळे आप या चलनाच े
आंतररा ी य े ातील साप े मह व िटक ून राहत े.
अशा कार े चलना या अवम ू यनाम ुळे एक कार े देशांम ये उ पादन उ प न व रोजगार
वाढीला चालना िमळत े.
अवमू यनाच े दोष / तोटे िकंवा उिणवा :
चलना या अवम ू यनाच े पुढील कांही तोट े आप या द ेशा या अथ यव थ ेला स हन कराव े
लागतात त े पुढील माण े आहेत.
१. आयात महाग होत े:- चलना या अवम ू यनाम ुळे परदेशातून आयात होणा या व त ू
महाग होतात . यामुळे अनेक अडचण ना त ड ाव े लागत े. उदा. भारता या बाबतीत ज हा
अमू यनानंतर परदेशातून क चामाल , परदेशी तं ान आयात कर या ची वेळ येते.त हा त े
महाग दरान े उपल ध होत अस यान े उ पादन खचा त मोठी वाढ होत े.
२. यवहार तोलावर ितक ूल प रणाम :- ज हाअवम ू यन करणा या रा ातील आयात
व तूंची मागणी ताठर अस ेल तर आयात व त ूं या िक ंमतीत वाढ घड ून येईल. व तूची
मागणी प ूण ताठर असेल तर िक ंमत वाढत अस ूनही मागणी कमी होणार नाही आिण
आयातीवर च ंड पैसा खच होईल आिण आपला यवहारतोल ितक ूल होईल .
३. परक य चलना या िमळ कतीत घट:- अवमू यन करणा या रा ाला अवम ू यनान ंतर
पूव इत याच व त ूंची िनया त क न कमी उ प न िमळत े. यामुळे यवहारतोल आणखी
िबघडतो तस ेच परद ेशात व त ूंची मागणी ताठर अस ेल तर अशा व त ूं या िनया तीपास ून
परक य चलन कमी माणात िमळत े.
४. भाववाढ :- चलना या अवम ू यनाम ुळे संबंिधत द ेशातील उ पादन खचा चे माण सतत
वाढत जात े. परदेशातून केली जाणारी आव यक व त ूंची आयात महा ग झा यान े अवम ू यन
करणा या द ेशातील उ पादन खच वाढत ग े याने अंतग त िकंमतपातळीत वाढ होत े. तसेच
अवमू यन करणा या द ेशाची िनया त वाढत अस यान े देशांतग त पुरवठा मागणी या मानान े
कमी पड ून देशांतग त भाववाढ होत े. munotes.in
Page 90
यावसाियक अथ शा
90 ५. िवदेशी कजा चा वाढता भार :- अवमू यन करणा या रा ांनािवदेशातून घेले या कज
परत करावयाच े असत े त हािवद ेशी कजा चे याज आिण कजा या परतफ ेडीचा ह ा यात
वाढ होऊन कजा चे ओझ े वाढत जात े.
६. िनया त वाढव यात अडचणी :- जोपय त िनया त वाढी या मागा तील अडचणी द ूर होत
नाहीत . तोपय त केवळ चलना या अवम ू यनाम ुळे िनया त वाढ ेल अस े समजण े चुक चे आहे.
कारण िनया त वाढव यात अन ेक अडचणी िनमा ण होतात .
७. इतर द ेशांचा िवरोध :- चलनाच े अवम ू यन करणा या रा ाला इतर द ेशांनी िवरोध क ेला
तर केवळ अवम ू यनाम ुळे िनया त कृती घडव ून ये याची श यता कमी असत े. त हा इतर
ेरणा उपल ध क न िद यािशवाय िनया त वाढ ू शकत नाही . यासाठी आयात कर आिण
िनया त कर यांचा एकि त िवचार झाला पािहज े.
८. परावल ंबन:- दुस या द ेशाकड ून आयात होणा या व त ूवर अवल ंबून असणा या रा ा ंना
अवमू यन िवश ेष फायद ेशीर ठरत नाही . कारण अवम ू यनामुळे आयात माला या िकंमती
वाढतात . आयातीतील जीवनाव यक व त ूचे माण मोठ े असेल तर जा त अस ेल तर
राहणीमान खचा त वाढ घड ून येते.
९. स ेबाजी:- चलनाच े अवम ू यन कर या या धोरणात स ेबाजीचा मोठा धोका िनमा ण
होतो. एखा ा द ेशातील िक ंमतपातळी इतर द ेशा या िक ंमतपातळीप े ा दीघ काळ जा त
दराने वाढत अस ेल. तर अशा द ेशाचे चलन स ंशया पद समज ून स ेबाजीच े यवहार
वाढतात . प रणामी अवम ू यनाचा ह ेतू सफल होत नाही .
अशा कार े अमू यनाम ुळे वरील कांही तोट ेही उ वतात आिण याच े अथ यव थ ेवर गंभीर
प रणाम होतात .
८.६. िविनम य दर ठरिव या तील म यवत ब ँकेची भूिमका
परक य चलन दर ि थर राख यासाठी भारता या म यवत ब ँकेला मह वाची भ ूिमका पार
पाडावी लागत े. मु अथ यव थ ेत आंतररा ीय यापारावर प रणाम करणा या घटका ंमुळे
िविनमय दरात मोठ ्या माणात चढउतार होतात . अशा का रचे बदल िवकसनशील द ेशांना
हानीकारक असतात . िविनमय दरात थ ैय राख यासाठी म यवत ब ँक पुढील उपाययोजना
करते.
१. राखीव िनधीत ून चलन काढ ून देणे: परक य चलना या राखीव िनधीत ून चलन काढ ून
आयातीसाठी प ुरिवले जाते. यामुळे परक य चलनाचा प ुरवठा वाढतो व िविनमय दर कमी
हो यास मदत होत े.
२. यवहारश ेषातील त ूट भ न काढण े: भांडवली व पात िमळाल े या चलनाचा वापर
क न द ेशातील यवहारश ेषात चाल ू खा यात िनमा ण झाल ेली तूट कमी कर याचा य न
केला जातो .
३. अनाव यक आयातीला ितब ंध: परक य चलनाचा वापर क न अनाव यक
आयातीला ितबंध कर यासाठी ाधा य मान ुसार परक य चलनाच े वाटप आयातीसाठी munotes.in
Page 91
िविनमय दर : भाग – २
91 केले जाते. यामुळे परक य चलनाचा अप यय था ंबून चलन दर ि थर राख यासाठी मदत
होते.
४. परक य चलन िनयं ण कायदा : परक य चलन यव थापन कायदा अ ंमलात आण ून
चलन दर िनि तीसाठी य न क ेले जातात .
५. अवमू यन: देशातील चलनाच े परक य चलनात असल ेले मू य म यवत ब ँकेकडून
कमी क ेले जाते. यामुळे आयात कमी हो यास मदत होत े. परदेशात िनया त वाढत े याम ुळे
आंतररा ीय यापारात होणारी त ूट भ न काढ यासाठी मदत होत े.
६. चलनस ंकोच: आंतररा ीय यापारातील तूट भ न काढ यासाठी व भाववाढ
रोख यासाठी चलन स ंकोचाचा माग अवल ंबला जातो . तसेच यापारी ब ँका ार े िनमा ण
होणा या पतप ैशावर िनय ं ण आणल े जाते.
अशा कार े िविनमय दर ि थरत ेसाठी म यवत ब ँक य न करत े.
भारतातील िविनमय दर प ती :
जे हा द ेशातील म यव त बँक ही द ेशातील सव च आिथ क यवहारात ह त ेप क न
िविनमय दर िनय ंि त कर यासाठी य न करत े. यावेळेस म यवत ब ँके या भ ूिमकेस
अथवा धोरणास िविनमय िनय ं णाच े धोरण अस े हणतात . िविनमय िनय ं णा या सहा यान े
म यवत ब ँक परक य चलन िनया तदारा ंना बँकेत जमा कर यास व ृ करत े. व आयात
करणा या ंना परवा या ंचे वाटप क न आयातीच े माण िनि त क ेले जात े. यासंदभा त
म यवत ब ँक १) िविनमय दर मया देत ठेवणे २) िविनमय दर ि थर िनधी ३) िविनमय
िनि त दर अस े माग अवल ंबते.
अ) िवदेशी खाती गोठिवण े: या धो रणानुसार िवद ेशी भा ंडवलदार , गुंतवणूकदार या ंना
गुंतवणुक ब ल िक ंवा भा ंडवलाब ल िदल े जाणार े याज िक ंवा लाभा ंश या ंना या ं या
देशा या चलनात न द ेता आप या द ेशा या चलनात िदल े जाते. ही र कम या ं या खा यात
जमा क ेली जात े. यामुळे यांना या ंची ा ी देशातच खच करावी लागत े. पािक तानम य े
नवाज शरीफच े सरकार उलथव ून स ेवर आल े या ल करी सरकारन े वीस ब ॅंकेतील
संप ी रा ीयीक ृत घोिषत क न िवद ेशी खाती गोठिवली .
ब) थिगती : ज हा द ेशात िवद ेशी चलनाची ती ट ंचाई िनमा ण होत े आिण िवद ेशी चलन
उपल ध क न द ेणे अवघड होत े याव ेळेस संबंिधत द ेशाशी थिगती करार क न या ंची
देणी काही काळासाठी थिगत ठ ेव यात य ेतात. ही राशी एकदम द े यापूव ह यान े दे याची
यव था कर यात य ेते. राशी परत कर याची म ुदत वाढिवली जात े.
क) िवदेशी िविनमय दराच े समाशोधन : हा करार द ेशातील परद ेशी चलना ं या म ु
यवहारात अदान - दान कर यावर ितब ंध घालतो . क ीय ब ँक देशातील द ेशाबाह ेरील
यापा या ंना ावयाच े ि कंवा आल ेले चलन वतःकड े ठेवून घेते आिण स ंबंिधत प ास
देशाचे चलनद ेते . या र कम ेचा उपयोग िवद ेशीकजा ची परतफ ेड कर या साठी क ेला जातो . munotes.in
Page 92
यावसाियक अथ शा
92 ड) हािनप ूत करार : दोन द ेशात यापार होऊनही द ेशांना कराव े लागणार े शोधन ह े िवदेशी
चलनाचा उपयोग न करता द ेखील प ूण कर यात य ेतात. या करारास हानीप ुत तीप ूत
करार अस े हणतात . अशा यवहारास म यवत ब ँकेचे सहकाय असत े.
भारताला िव िनमय िनय ं णाच े काय रझव बँक ऑफ इ ंिडया कड े १९४७ पासून दे यात
आले आहे. यासाठी िविनमय िनय ं ण कायदा म ंजूर कर यात आला आह े. आंतररा ीय
यापारास िवद ेशी िविनमय ह े पूरक समजल े जातात .
८.७. सारांश
परक य चलनाची ता काळ खर ेदी कर यासाठी जो दर िनि त क ेला जातो . याला
िविनमयाचा हजर दर िक ंवा ता कालीक दर अस े हणतात . उदा.१ डॉलर = ६२ पये
असा दर सा ंिगतला जातो . समजा हा ब ँके या िव चा दर अस ेल तर खर ेदीचा दर हा १
डॉलर = ६१ पये असा सा ंिगतला जातो . एका द ेशातून दुस या द ेशात र कम पाठव याचा
जो खच येतो या वर िव दर व खर ेदी दर यातील फरक अवल ंबून असतो .
एि हर या ं या मते,“अि म िविनमय दर ह े िविनमय दराच े असे यवहार आह ेत क , या ार े
भिव यातील िनि त व ेळेला िक ंवा तारख ेला पूण कराय या िविनमया या खर ेदीचे िकंवा
िव च े दर ठरव यात य ेतात.
एका द ेशा या चलनाच े दुस या द ेशा या चलना या व पातील म ू य हे यां या िविश
वेळी असल े या मागणी प ुरवठ्या या ि थतीन े िनि त होत े. चलनाच े मू य व यश या -
या द ेशातील व त ू सेवां या व पात असत े.
“चलना या समानता दराम य े सो या या अगर एखा ा परक य चलना या स ंदभा त घट
घडून आणण े हणज े चलनाच े अमू यन होय एखा ा द ेशा या सरकारन े काय ा ार े
आप या द ेशातील चलनाचा िविनमय दर कमी करण े हणज े चलनाच े अवम ू यन होय .”
८.८.
१. िवदेशी िविनमय दराच े हजर िक ंवा त कालीक दर आिण वायदा दर िक ंवा अि म दर हे
कार प करा .
२. यश समता िस ा ंत प करा .
३. परक य िविनमय बाजाराची स ंक पना प करा .
४. अवमू यन हणज े काय? याचे फायद े आिण तोट े सांगा.
५. िविनमय दर ठरिव यातील म यवत ब ँकेची भूिमका प करा .
munotes.in
Page 93
Question Paper Pattern
(Theoretical Courses)
Maximum Marks: 100
Questions to be set: 0 6
Duration: 03 Hrs.
All Questions are Compulsory Carrying 15 Marks each.
Question
No Particular Marks Q-1 Objective Questions A) Sub Questions to be asked 12 and to be answered any 10 B) Sub Questions to be asked 12 and to be answered any 10 (*Multiple choice / True or False / Match the columns/Fill in the blanks) 20 Marks
Q-2
Q-2 Full Length Question OR Full Length Question
15 Marks
15 Marks
Q-3
Q-3 Full Length Question OR Full Length Question
15 Marks
15 Marks
Q-4
Q-4 Full Length Question OR Full Length Question
15 Marks
15 Marks Q-5 Q-5 Full Length Question OR Full Length Question 15 Marks 15 Marks
Q-6
Q-6 A) Theory questions B) Theory questions OR Short Notes To be asked 06 To be answered 04
10 Marks
10 Marks
20 Marks
Note:
Theory question of 15 marks may be divided i nto two sub questions of 7/8 or 10/5 Marks.
Revised Syllabus of Courses of B.Com. Programme at Semester V and VI
with effect from the Academic Year 20 22-2023
munotes.in